Kanë kaluar mbi tetë dekada që nga momenti kur epoka bërthamore nisi me hedhjen e bombave atomike në Hiroshima dhe Nagasaki. Megjithatë, efektet e testeve të mëvonshme bërthamore – më shumë se 2,000 shpërthime në mbarë botën – vazhdojnë të rëndojnë mbi shëndetin dhe jetën e qindra mijëra njerëzve.
Mary Dickson, një aktiviste dhe dramaturge nga Salt Lake City, Utah, kujton fëmijërinë e saj në vitet ‘50-‘60, kur fëmijëve amerikanë u mësohej të “ulen dhe mbulohen” në rast të një sulmi bërthamor. Ajo nuk e dinte se pikërisht në shtetin fqinj, Nevada, SHBA-ja po kryente teste bërthamore në atmosferë – duke dërguar reshje radioaktive drejt komuniteteve të qeta, përfshirë edhe lagjen e saj.
Sot, ajo është një nga shumë të ashtuquajturit “downwinders”, banorë të zonave që ndodheshin në drejtimin e erërave që shpërndanin substanca radioaktive nga testet. Mary vuan nga kanceri i tiroides, motra e saj e madhe vdiq nga lupus, motra më e vogël ka kancer të përhapur, dhe nipërit e mbesat e saj po ashtu kanë probleme shëndetësore.
“Kam numëruar 54 persona nga lagjja ime që kanë pasur kancer, sëmundje autoimune apo aborte spontane,” rrëfen ajo për CNN. “Dëmi psikologjik nuk largohet kurrë. Çdo shqetësim i trupit, çdo dhimbje, të sjell frikën se kanceri është kthyer.”
Testet bërthamore: një trashëgimi globale e dhimbjes
SHBA, Bashkimi Sovjetik, Britania, Franca dhe Kina kanë zhvilluar shumicën e testeve bërthamore gjatë Luftës së Ftohtë, shpesh në zona të largëta, të populluara pak ose të kolonizuara. SHBA i kreu testet kryesisht në Nevada dhe në Ishujt Marshall, ndërsa Bashkimi Sovjetik në Kazakhstan, Franca në Algjeri dhe Polinezinë Franceze, Britania në Australi dhe Ishujt e Paqësorit, dhe Kina në Lop Nur, në shkretëtirën e Xinjiang.
Në Kazakhstan, më shumë se 450 teste u kryen nga viti 1949 deri në 1989 në vendin e quajtur Semipalatinsk, ku banorët lokalë shpesh nuk ishin të vetëdijshëm për rrezikun. Aigerim Seitenova, aktiviste për drejtësinë bërthamore, rrëfen se shumë nga të afërmit e saj vdiqën në moshë të re dhe ajo vetë përballet me probleme kronike shëndetësore. “Në atë kohë, mendoja se ishin thjesht të moshuar,” thotë ajo. “Por tani e dimë më mirë.”
Humbje të jetës dhe ndotje e përhershme
Në Ishujt Marshall, mes viteve 1946–1958, SHBA kreu 67 teste bërthamore me fuqi shpërthyese të barabartë me 7,232 bomba të Hiroshimës. Disa ishuj u shkatërruan plotësisht dhe disa zona janë ende të kontaminuara. Një studim i Columbia University gjeti nivele alarmante të Caesium-137 në tokë, fruta, dhe kafshë – duke përfshirë gaforret që konsumojnë arrat e kokosit të kontaminuara.
Popullata u zhvendos me forcë, dhe shumë prej tyre nuk janë kthyer kurrë në atdhe. Sot, mijëra banorë të Ishujve Marshall jetojnë në Arkansas dhe shtete të tjera të SHBA-së, ku përpiqen të ruajnë kulturën dhe historinë e tyre.
Ndikimi shëndetësor dhe social
Edhe pse është e vështirë të përcaktohet shkaktari i saktë i sëmundjeve, ekspertët bien dakord se ekspozimi ndaj rrezatimit rrit ndjeshëm rrezikun për kancer, veçanërisht kur doza është e lartë. Një studim i vitit 1997 nga Instituti Kombëtar i Kancerit në SHBA vlerësoi se testet ajrore në Nevada mund të kenë shkaktuar nga 11,300 deri në 212,000 raste shtesë të kancerit të tiroides.
Në Semipalatinsk, u vërejtën nivele më të larta të vdekshmërisë nga kanceri dhe vdekjeve foshnjore gjatë periudhës më intensive të testimeve.
“Ne ndajmë të njëjtat histori”, thotë Seitenova, e cila ka shfaqur një dokumentar për ndikimin ndërbreznor të armëve bërthamore te gratë në Kazakhstan, i cili është shfaqur edhe në Hiroshima. Ajo thekson se eksperiencat e njerëzve në Polinezinë Franceze, Ishujt Marshall dhe Australi janë pjesë e të njëjtës histori të dhimbjes, që shpesh injorohet në diskursin zyrtar.
“Ne jemi ekspertët e vërtetë për ndikimin humanitar të armëve bërthamore,” thotë ajo, “por rrallëherë dëgjohemi.”
