Sindromat trashëgimore përfaqësojnë një spektër sëmundjesh që shkaktohen nga ndryshime patologjike në materialin gjenetik (pra në ADN-në) e qelizave germinale, vezëve apo spermatozoideve, të cilat mund të çojnë në sëmundje të ndryshme ose në keqformime që trashëgohen nga prindërit te fëmijët.
Në fushën e onkologjisë, njihen rreth 50 sindroma të tilla, ndërsa mbi 100 gjene janë të lidhura me një predispozitë për zhvillimin e tumoreve. Në varësi të llojit të sindromës dhe organeve të përfshira, rreziku për t’u prekur nga kanceri gjatë jetës mund të jetë nga 2 deri në 40 herë më i lartë se në popullatën e përgjithshme.
“Nuk ka ende të dhëna të sakta për numrin e personave që mbartin sindroma trashëgimore, por për disa si sindroma HBOC (e lidhur me mutacionet BRCA) prevalenca është rreth 1 në 155 individë, ndërsa për sindromat më të rralla, mund të jetë edhe 1 rast në disa mijëra, ose qindra mijëra lindje”, shpjegon Salvo Testa, president i Fondacionit Mutagens.
Me zhvillimin e testeve gjenetike dhe atyre genomike (qoftë në inde tumorale, qoftë përmes biopsisë së lëngshme), pjesa që zë incidenca e tumoreve trashëguese krahasuar me ato sporadike (rastësore dhe individuale) është në rishikim të vazhdueshëm.
Sot vlerësohet se deri në 15% e tumoreve mund të shkaktohen nga një ndryshim në ADN (në gjene apo variante të tjera gjenetike, si polimorfizmat e vetmuar), prandaj identifikimi i saktë i bartësve të sindromave trashëgimore mund të ketë ndikim të madh në parandalimin dhe trajtimin e shumë tumoreve.
“Megjithëse shumica e bartësve të këtyre sindromave identifikohen ende vetëm pasi sëmundja është shfaqur, përdorimi gjithnjë e më i shpeshtë i ‘screening-ut në zinxhir’ te familjarët e shëndetshëm dhe zbatimi në qendrat kryesore spitalore i protokolleve të parandalimit dhe mbikëqyrjes së shtuar (PDTA për persona me rrezik të lartë trashëgues) po mundëson ndërhyrjen te ‘bartësit e shëndetshëm’, duke sjellë përfitime të mëdha për shëndetin e individëve dhe për mundësitë e trajtimit”, thekson Salvo Testa.
Cilat janë sindromat trashëgimore më të përhapura që lidhen me tumoret?
Ndër sindromat trashëgimore më të përhapura është ajo e kancerit trashëgues të gjirit dhe vezoreve (HBOC), që lidhet kryesisht me variantet e gjeneve BRCA1 dhe BRCA2. Kjo sindromë shoqërohet edhe me rrezik të shtuar për tumore të gjirit dhe prostatës tek meshkujt, si dhe për kancer pankreatik tek të dyja gjinitë. Prevalenca e saj në popullatë është rreth 1 rast në 155 lindje.
Ekzistojnë edhe variante të tjera më pak të njohura të sindromës HBOC, si PALB2, BRIP1, CHECK2, ATM, RAD51C, RAD51D, BARD1, të cilat, të marra së bashku, kanë një prevalencë prej 1 rasti në 96 lindje, me një numër të vlerësuar prej rreth 625 mijë bartësish në nivel kombëtar.
Relativisht e përhapur është edhe sindroma Lynch, që lidhet kryesisht me variante të gjeneve të sistemit për riparimin e ADN-së (MMR – mismatch repair), dhe që shoqërohet me rrezik të shtuar për kancer kolorektal, të aparatit tretës dhe të endometrit. Prevalenca e saj është rreth 1 rast në 279 lindje.
Cilat janë sindromat trashëguese më të rralla?
Sindromat e tjera trashëguese të lidhura me tumoret që janë më të rralla janë edhe më pak të përhapura në popullatë dhe pak më pak të njohura, si nga publiku i gjerë ashtu edhe nga mjekët, qoftë të përgjithshëm apo specialistë.
Kjo e bën më të vështirë dhe më sfiduese kujdesin dhe parandalimin në krahasim me dy sindromat më të njohura. Këtu përfshihen sindroma Coëden (me mutacion në gjenin PTEN), sindroma Li-Fraumeni (mutacion në gjenin TP53) dhe adenokarcinoma trashëgimore e stomakut të përhapur (HDGC) që lidhet me gjenet CDH1, MAP3K6 dhe CTNNA1.
Këto sindroma prekin shumë organe dhe shprehja e sëmundjes mund të ndryshojë shumë nga familja në familje dhe nga personi në person. Ndikimi i tyre mund të jetë edhe më i madh se dy sindromat më të njohura, pasi shpesh sëmundjet mund të shfaqen në moshë pediatrike ose adoleshence, veçanërisht Coëden dhe Li-Fraumeni.
“Për sindromat trashëgimore të rralla ka një vonesë të madhe në udhëzimet ndërkombëtare dhe kombëtare, dhe për më tepër mungojnë rrugët specifike diagnostikuese dhe terapeutike (PDTA), me vetëm raste të izoluara dhe pak profesionistë që merren me to”, shpjegon Cristina Grugnetti, këshilltare e Mutagens për sindromat e rralla.
Pacientët dhe familjet shpesh janë të detyruar të drejtohen në struktura të ndryshme (varësisht nga organet që kontrollohen), duke udhëtuar nëpër Itali dhe duke paguar shpenzime private për të kryer kontrolle dhe ekzaminime në intervalet e nevojshme, për shkak të mungesës së një “kujdesi të integruar” nga institucionet spitalore me rrugë të përcaktuara specifike.
Zakonisht nuk ka simptoma të dukshme, por shfaqet zhvillimi i pazakontë i tumoreve: jo vetëm nga ana e moshës së shfaqjes (zakonisht më herët se në popullatën normale), por edhe nga frekuenca e lartë e disa llojeve specifike të kancerit brenda të njëjtës familje. Në disa raste, si për shembull në mutacionin e gjenit PTEN, mund të shfaqen edhe ndryshime fizike (p.sh. makrocefalie në më shumë se 90% të pacientëve) dhe ndryshime psikologjike (si zhvillimi i çrregullimeve të zhvillimit psikologjik, përfshirë autizmin).
Çfarë ekzaminimesh duhen bërë? Kur kërkohet konsultimi gjenetik?
Pasi konfirmohet pranimi i një sindrome gjenetike që rrit rrezikun për zhvillimin e tumorit, mjekët përshkruajnë ekzaminimet e kontrollit duke marrë parasysh variablat që ndryshojnë nga personi në person. Kur dyshohet për një sindromë trashëgimore dhe për të pasur akses në konsultim gjenetik dhe testin e ADN-së për vlerësimin e rrezikut përmes Shërbimit Kombëtar Shëndetësor, ka kritere specifike:
Tumor gastro-intestinal (stomak, duodenum, pankreas, kolon-rektal) para moshës 50 vjeç;
Tumor në traktin gjinekologjik (vezore, endometrium, tubat e Fallopit, peritoneum) para moshës 60 vjeç;
Tumor i gjirit para moshës 40 vjeç;
Tumor i gjirit i diagnostikuar para moshës 50 vjeç dhe/ose më shumë se një familjar me tumor gastro-intestinal dhe/ose tumor i dyfishtë i gjirit dhe/ose tumor i gjirit tek meshkujt;
Tumor i gjirit me karakteristikë triplo negative;
Tumor i gjirit tek meshkujt;
Tumore të shumta tek i njëjti person;
Tre ose më shumë tumore në të njëjtin vend tek familjarët e shkallës së parë (prindër, fëmijë, motra dhe vëllezër) nga e njëjta anë familjare;
Mutacione gjenetike tek familjarët e shkallës së parë ose të dytë (gjyshër, dajë, hallë, nipër);
Histori klinike me 10 ose më shumë polipe në traktin gastro-intestinal.
Në këto raste, është e rekomanduar të bëhet konsultimi gjenetik dhe testimi për të përcaktuar rrezikun dhe për të planifikuar kontrolla dhe masa parandaluese të përshtatura.
A mund të parandalohet?
Vendosja me saktësi dhe në kohë e diagnozës gjenetike (duke identifikuar praninë e një sindrome trashëgimore) lejon përcaktimin dhe zbatimin në kohë të një mbikëqyrjeje specifike për organet e rrezikuara, me përfitime të rëndësishme në aspektin e trajtimit dhe prognozës.
Gjithashtu, në disa raste (për organe jo jetësore) mund të propozohet edhe ndërhyrja profilaktike kirurgjikale, që do të thotë heqja e organit që mund të preket, për të arritur një ulje të konsiderueshme të rrezikut për zhvillimin e tumorit.
Çfarë është sindroma Cowden?
PTEN është një nga gjenet kryesore onkosupresore, që kontrollon dhe ndalon rritjen dhe zhvillimin e qelizave tumorale. Kur gjenet PTEN pësojnë mutacion, shkaktohet sindroma Cowden. Prevalenca e saj në popullatë vlerësohet rreth 1 rast në 200 mijë lindje.
Organet më të prekur janë lëkura dhe mukozat, ku midis të dytës dhe të tretës dekade të jetës shfaqen lezione të quajtura hamartoma në 90-100% të rasteve.
Bartësit e sindromës Cowden kanë një rrezik të shtuar për zhvillimin e kancerëve në moshë më të re sesa rastet sporadike (zakonisht rreth moshës 30-40 vjeç). Rreziku për kancer të gjirit është 85%, krahasuar me 12% të popullsisë së përgjithshme. Për kancer të tiroides është 35% kundrejt 1%; ndërsa për kancer të endometrit (shtresës së brendshme të mitrës) është 28% kundrejt 2.6%. Gjithashtu, ka një incidencë më të lartë edhe të kancerit kolorektal, të veshkave dhe melanomës së lëkurës.
Çfarë është sindroma Li-Fraumeni?
Gjeni TP53 është përgjegjës për prodhimin e proteinës P53, shumë e rëndësishme për shtypjen e qelizave tumorale, ndërsa rrallëherë në sindromën Li-Fraumeni përfshihen edhe gjene të tjera.
Në të kaluarën, prevalenca në popullatën e përgjithshme ishte vlerësuar si 1 rast në 5 mijë-20 mijë lindje, por një studim i fundit sugjeron se është më e zakonshme, rreth 1 rast në 3 mijë e 555-5 mijë e 476 lindje.
Ekzistojnë nivele të ndryshme të rëndësisë së sëmundjes, varësisht nga lloji i mutacionit gjenetik. Pacientët me këtë sindromë kanë një rrezik shumë të lartë për të zhvilluar një ose më shumë tumore gjatë jetës së tyre, në shumë organe dhe inde të ndryshme. Rreziku për kancer vlerësohet të jetë së paku 70% te meshkujt dhe së paku 90% te femrat, ku rreziku është më i lartë për shkak të kancerit të gjirit.
Një studim i fundit tregon se rreziku për kancer arrin 80% deri në moshën 70 vjeç, me 22% të tumoreve që shfaqen në moshën 0-15 vjeç, 51% në moshën 16-50 vjeç dhe 27% në moshën 51-80 vjeç. Organet dhe indet më të prekur janë: sistemi nervor qendror, gjiri, gjëndrat mbiveshkore, kockat, indet e buta, sistemi limfoemopoietik (leukemitë, limfomat gastrointestinale), pankreasi, laringu, mushkëritë, veshkat, tiroidja, lëkura, zona e kokës dhe qafës, vezoret, testikujt dhe prostata.
Vlen të theksohet rreziku i lartë për zhvillimin e shumë tumoreve primare dhe shfaqjes së tyre në moshë të re.
Çfarë është sindroma e adenokarcinomës së përhapur të stomakut?
Në këtë sindromë të rrallë përfshihen pacientë me një formë të rëndë dhe të përhapur të kancerit të stomakut, ku në 20%-40% të tyre gjendet një mutacion germinal në gjenin onkosupresor CDH1. Më rrallë, mutacioni shkakton dëme edhe në gjene të tjera si MAP3K6 dhe CTNNA1. Kjo është një gjendje shumë e rrallë, pasi kanceri i stomakut përbën rreth 4% të të gjithë tumoreve te meshkujt dhe 3% te femrat, dhe vetëm një përqindje e vogël prej 1%-3% e këtyre tumoreve lidhet me sindromën HDGC.
Shpesh, kanceri shfaqet në moshë më të re se 40 vjeç dhe ka një prognozë shumë të rëndë. Për këtë arsye, tek disa persona, veçanërisht në lidhje me praninë e rasteve të tjera në familje, rekomandohet kirurgjia profilaktike, që do të thotë heqja e stomakut (gastrektomia). Gratë (dhe ndonjëherë edhe burrat) kanë edhe një rrezik më të lartë për të zhvilluar karcinomë lobulare të gjirit.
