Ka diçka të veçantë në mënyrën si fillon një udhëtim drejt jugut të Shqipërisë. Ndoshta është momenti kur rruga niset të dredhojë mbi luginën e Drinos, ndoshta kur për herë të parë shfaqet dritëza e kaltër e detit në horizont. Por ndoshta, thjesht, është ndjenja se po lë pas botën dhe po hyn në një tjetër kohë një kohë ku gjithçka është më ngadalë, më e ngrohtë, më njerëzore. Një udhëtim mes detit Jon, fshatrave që mbajnë erën e ullinjve dhe historisë. Ky është udhëtimi në jug. Një udhëtim që nuk është më turistik, por emocional.
Gjirokastra është ndalesa e parë. E bardhë dhe prej guri, me çatitë që shtrihen si pendë mbi kodër, ky qytet është më shumë një rrugëtim nëpër histori sesa një destinacion pushimi. Çdo rrugicë zhurmon nën këpucë, si një pllakë zanore e historisë. Në kalldrëm, një kafe shqeto në hijen e Kalasë, dhe pastaj zëri i një violine që del nga një dritare e hapur. Ky është qyteti ku koha ka vendosur të ndalet.
Në jug të skajshëm të Shqipërisë, pranë kufirit me Greqinë, ndodhet Butrinti një qytet i lashtë që nuk flet me zë të lartë, por që i pëshpërit çdo vizitori “Këtu ka ecur nëpër shtigje edhe vete koha.” E ndërtuar në një gadishull të rrethuar nga ligatina dhe kanale të qeta, kjo qendër arkeologjike është një ndër më të rëndësishmet e Mesdheut, një muze në natyrë ku çdo hap është një kthim prapa në histori. Romakët, grekët, bizantinët të gjithë kanë lënë gjurmë në këtë vend, si rrudha të bukura në një fytyrë të mençur. Amfiteatri që ende përjeton tingujt e spektakleve, mozaikët që duken sikur janë vendosur dje, tempujt që prekin qiellin me gurtë e tyre të lashtë. Butrinti nuk është një vend për t’u parë me ngut. Është një vend për të ecur ngadalë, për të dëgjuar zërin e brendshëm, për të kuptuar sa pak na duhet për të ndier madhështinë. Dhe kur del nga aty, i rrethuar nga aroma e drurëve të lagunës dhe heshtja e përmbajtur e historisë, e ndjen se je pasuruar. Jo me sende, por me përjetime. Butrinti është kujtesë. Është rrënjë. Është përgjigjja më e bukur për pyetjen: pse duhet vizituar jugu i Shqipërisë çdo verë?
Rruga për në Himarë është vetë një aventurë. Kodrat me pisha, kthesat që zbulojnë papritur pamje nga deti Jon, dhe fshatrat që flenë në kodra me emra që tingëllojnë si këngë: Qeparo, Vuno, Pilur. Himara është më shumë se një destinacion. Ajo është ndjenja e fëmijërisë, e çadrave të thjeshta në plazh, e ushqimeve të ngrohta nga dielli në drekën e vonë, e fëmijëve që luajnë deri vonë në breg. Plazhet këtu nuk kanë nevojë për filtra Livadhi, Llamani, Filikuri çdo gjysmëhije është një ftesë për pushim. Në Borsh, mëngjesi fillon me erën e luleve dhe zhurmën e lehtë të valëve. Një xhiro nëpër ullishta, një kafe në hijen e një portokalli, dhe pastaj peshk i sapokapur në një tavernë që nuk ka emër, por që do ta mbash mend gjithë jetën.
Lukova është ndoshta sekreti më i bukur i jugut. Një fshat që fle mbi një kodër dhe sheh detin nga lart. Aty, nata zbret ngadalë dhe yjet ndizen një nga një, si një shfaqje për të cilën nuk ka biletë. Rruga na çon deri në Ksamil, ku uji është aq i pastër sa duket sikur je në Karaibe. Ishujt që mund t’i arrish me not, një darkë me midhje përballë Butrintit dhe zëri i një kënge shqiptare që vjen nga një radio lokale. Në kthim, nuk jemi më ata që u nisëm. Kemi një ndjenjë qetësie, një ngjyrë në lëkurë, dhe një aromë që s’do na largohet përzierje e detit, borzilokut dhe kujtimeve të mira.
Palasa nuk është thjesht një ndalesë në rrugën e famshme të Rivierës, është porta hyrëse në një botë ku natyra dhe miti shkrihen bashkë. E vendosur mes majave të thepisura të Llogarasë dhe shtratit të shndritshëm të detit Jon, Palasa është vendi ku, ka zbritur për herë të parë Jul Cezari në tokën ilire gjatë ndjekjes së Pompeut. Ndërsa historia flet nëpër gurët dhe rrëfimet e moçme, realiteti bashkëkohor është po aq magjepsës. Rëra është e bardhë dhe e imët, si në ishujt më ekzotikë, dhe uji ka nuanca blu që s’i gjen tjetërkund. Por ajo që e bën Palasën të veçantë është kontrasti i saj qetësia e mëngjesit kur dallgët prekin bregun me delikatesë, përballë energjisë së pasdites, kur të rinjtë mbushin beach bar-et dhe muzika bashkëjeton me zërin e natyrës. Palasa është gjithçka një vend për ata që kërkojnë qetësi, për ata që duan të festojnë, dhe për ata që thjesht duan të ndihen pjesë e një peizazhi që nuk harrohet. Është fillimi i rrëfimit të jugut dhe si çdo fillim i bukur, të fton të vazhdosh.
Në fund, do ndalesh në Vlorë. Është një bregdet ku Adriatiku përqafohet me Jonin, ku lind dielli mbi brigjet që dikur panë flamujt e pavarësisë dhe sot presin udhëtarë nga e gjithë bota. Në këtë qytet, historia dhe e tashmja ecin krah për krah. Një shëtitore bregdetare ku zëri i fëmijëve përzihet me aromën e fortë të detit. Në jug të qytetit, gjendet Zvërneci, me manastirin që qëndron i heshtur mbi ishullin mes lagunës, një vend i shenjtë ku gjithçka duket e ngrirë në kohë. Ndërsa drejt Ujit të Ftohtë, peizazhi ndryshon: deti thellohet në blu të errët dhe kodrat e gjelbërta zbresin deri në breg. Vlora është nyja ku pushimi fillon, por edhe vendi ku mund të qëndrosh gjatë. Me gjallërinë e saj urbane, me plazhet e pastra, me kuzhinën e pasur me shije deti dhe me njerëz që dinë të mikpresin, Vlora është porta drejt jugut, por edhe një destinacion më vete. Një qytet që çdo vit bëhet më i bukur dhe më i rëndësishëm në rrëfimin turistik të Shqipërisë.
Sepse në jug, çdo verë është një stinë e përjetshme. Sepse këtu, nuk ka vetëm plazh, por edhe rrëfim. Sepse jugu nuk të jep luksin artificial, por një pasuri që nuk blihet, qetësinë e shpirtit. Dhe kjo është arsyeja më e fortë për t’u kthyer. Çdo vit. Çdo verë. Përgjithmonë.
