Një nga periudhat më të errëta të Europës mesjetare ishte pandemia e murtajës e njohur si Vdekja e Zezë, që vrau të paktën 25 milionë njerëz në vetëm pesë vjet. Por sëmundja nuk ndaloi aty. Murtaja u përshtat për të mbajtur gjallë më gjatë bartësit e saj, në mënyrë që të përhapej më tej dhe të vazhdonte infektimin e njerëzve për shekuj, dhe studiuesit tani thonë se kanë zbuluar se si ndodhi kjo.

Sëmundja shkaktohet nga bakteria Yersinia pestis, e cila ka qarkulluar mes popullatave njerëzore për të paktën 5,000 vjet. Ky patogjen ka shkaktuar tri pandemi të mëdha që nga shekulli i parë pas Krishtit. Edhe pse vitet më të rënda të saj duket se kanë kaluar, murtaja nuk është zhdukur. Raste ende ndodhin disa herë në vit në Azi, Amerikën e Jugut dhe SHBA, dhe më shpesh në disa pjesë të Afrikës, sipas Cleveland Clinic, dhe mund të trajtohet me antibiotikë.

Shkencëtarët ende janë në kërkim të përgjigjeve për mënyrën si ka evoluar dhe është përhapur Y. pestis, por analiza e fundit e mostrave të lashta dhe moderne ka zbuluar se si murtaja ka arritur të mbijetojë ndër njerëz për qindra vjet pas valëve pandemike fillestare. Pas një faze fillestare me nivele të larta infeksioni dhe vdekshmërie të shpejtë — ku njerëzit vdisnin brenda tre ditësh — një ndryshim në vetëm një gjen e bakteries solli variante të reja më pak vdekjeprurëse, por më të transmetueshme, sipas një studimi të publikuar të enjten në revistën Science.

Këto variante të dobësuara eventualisht u zhdukën; linja dominante sot e Y. pestis është ajo më vdekjeprurëse. Megjithatë, zbulimet mbi përshtatjen e saj në të shkuarën mund të ndihmojnë në menaxhimin e shpërthimeve moderne.

Tri valë pandemike
Forma më e zakonshme është murtaja bubonike, që shkakton ënjtje të dhimbshme në nyjet limfatike dhe përhapet përmes pickimit nga pleshtat që qëndrojnë në brejtësit e infektuar. Pandemia nga viti 1347 deri më 1352 vrau 30%-50% të popullsisë europiane. Por rasti më i hershëm i murtajës bubonike ishte Plaga e Justinianit (541–544 e.s.) në pellgun e Mesdheut. Një tjetër shpërthim nisi në Kinë në vitet 1850, duke shkaktuar një epidemi të madhe më 1894. Raste moderne të murtajës konsiderohen si pjesë e kësaj vale të tretë pandemike.

Në këtë studim të ri, studiuesit mblodhën mostra të lashta të Y. pestis nga eshtra njerëzore që datonin rreth 100 vjet pas pandemive të para dhe të dyta, në Danimarkë, Europë dhe Rusi. Pas rindërtimit të genomeve të këtyre varianteve, ata i krahasuan me variante më të vjetra të periudhës së shpërthimeve.

Po ashtu u analizuan mbi 2,700 genome moderne nga Azia, Afrika dhe Amerika. Një nga bashkautorët e studimit, Jennifer Klunk, tha se kompania bioteknologjike ku ajo punon (Daciel Arbor Biosciences) kontribuoi me molekula sintetike për eksperimentet, pa përfitim financiar.

Studiuesit zbuluan se variantet e rindërtuara 100 vjet pas pandemive kishin më pak kopje të një gjeni të quajtur pla — i njohur prej dekadash si shkaktar i virulencës së lartë të murtajës, sipas Ravneet Sidhu, autore bashkë-drejtues e studimit nga McMaster University në Kanada.

Gjeni pla prodhon një enzimë që ndërvepron me proteinat e trupit të njeriut dhe ndihmon bakterien të shpërndahet në nyjet limfatike, përpara se të sulmojë pjesët e tjera të trupit.

Studiuesit eksperimentuan me variante të murtajës me më pak kopje të pla-s duke i testuar te minjtë. Ata zbuluan se shkalla e mbijetesës ishte 10–20% më e lartë dhe duheshin 2 ditë më shumë që varianti i dobësuar të vriste një organizëm.

“Ky studim tregon se pakësimi, por jo humbja totale, e enzimës Pla ishte pjesë e evolucionit të murtajës dhe mund të shpjegojë zbehjen e pandemisë së dytë të njohur si Vdekja e Zezë,” tha Dr. Deborah Anderson, eksperte e patologjisë veterinarë në Universitetin e Misurit.

“Shuarja epidemike”
Modelet matematikore tregojnë se kjo mund të ketë çuar në atë që quhet “epidemic burnout” (shuarje epidemike), rreth 100 vjet pas shpërthimit fillestar.

Në fazat e para, njerëzit dhe brejtësit vdisnin shpejt. Por me kalimin e kohës, kur popullatat e brejtësve u pakësuan, presionet selektive favorizuan variantet më pak vdekjeprurëse, me më pak pla, që mund të qëndronin më gjatë në trupin e brejtësve dhe të përhapeshin më gjerësisht.

“Ata sugjerojnë një model që mund të testohet në laborator dhe mund të shpjegojë përhapjen e murtajës në botën e egër edhe sot,” shton Anderson.

Varianti i dobësuar eventualisht u zhduk. Në mostrat moderne, studiuesit gjetën vetëm tri raste me pla të reduktuar — të gjitha nga Vietnami, njëra nga njeri dhe dy nga brejtës të zinj (Rattus rattus).

“Ky është një studim shumë interesant që kombinon të dhëna moderne dhe të lashta dhe na tregon shumë për evolucionin e murtajës,” tha Sidhu. “Shpresoj që studiuesit në të ardhmen ta vazhdojnë këtë linjë për të lidhur pandemitë e lashta me atë të tretën moderne.”

Një nga tiparet më të pazakonta të murtajës është qëndrueshmëria në kohë, dhe kuptimi i mënyrës si Y. pestis ka ndryshuar sjelljen e saj mund të ndihmojë në shpjegimin e pandemive moderne, si ajo e Covid-19, shtoi Sidhu:

“Edhe nëse nuk po e përjetojmë më në shkallën e vitit 2020 apo 2021, patogjeni është ende aty — duke evoluar dhe duke mbijetuar.”