Shkel Kushtetutën: Grupi i juristëve zbërthen Kodin e ri Penal.

Analizë ekskluzive për Agjencinë e Lajmeve Troç

Përmbledhje e 7 çështjeve madhore:

1. Cenimi i parimit të legalitetit dhe sigurisë juridike

Projekt-kodi përmban formulime të paqarta dhe dispozita penale të përgjithshme që bien ndesh me nenin 29 të Kushtetutës dhe nenin 7 të KEDNJ për saktësinë dhe parashikueshmërinë e ligjit penal. Disa krime janë të përcaktuara në mënyrë të vagullt, duke i dhënë gjykatës diskrecion të tepruar për interpretim penal, në kundërshtim me parimin e nulla poena sine lege certa.

2. Propozimi për dënime disproporcionale

Projekt-kodi parashikon dënime jashtëzakonisht të larta edhe për vepra penale jo të rënda, duke cënuar parimin e proporcionalitetit të sanksionit penal të garantuar në nenin 17 dhe 25 të Kushtetutës, si dhe në nenin 3 të KEDNJ mbi ndalimin e trajtimit çnjerëzor apo degradues.

3. Kriminalizimi i lirisë së shprehjes dhe protestës

Disa dispozita që rregullojnë “shpifjen”, “nxitjen e panikut”, apo “pengimin e rendit publik”, mund të përdoren për të ndëshkuar lirinë e shprehjes, tubimit dhe mediat, në kundërshtim me nenet 22, 23 dhe 37 të Kushtetutës dhe nenet 10 dhe 11 të KEDNJ.

4. Cenimi i të drejtave të të miturve

Projekt-kodi nuk garanton trajtim të diferencuar dhe të favorshëm për të miturit në konflikt me ligjin, duke rënë ndesh me nenin 54 të Kushtetutës, Konventën për të Drejtat e Fëmijës dhe praktikat më të mira ndërkombëtare. Disa dispozita parashikojnë ndëshkime të njëjta për të miturit dhe të rriturit, gjë që përbën shkelje të parimit të interesit më të mirë të fëmijës.

5. Zgjerim i rrezikshëm i juridiksionit penal jashtë territorit

Projekt-kodi parashikon kompetencë të gjerë të shtetit shqiptar për të ndjekur penalisht veprime të kryera jashtë vendit pa garanci reciproke ose të drejtë ndërkombëtare, duke cenuar parimin e sovranitetit (neni 2 dhe 5 i Kushtetutës) dhe duke hapur rrugë për abuzim ose konflikt juridiksioni.

6. Përfshirja e përgjegjësisë penale për personat juridikë pa garanci procedurale

Projekt-kodi parashikon dënime penale për personat juridikë, por pa përcaktuar standarde të qarta mbi fajin penal, procesin e rregullt ligjor dhe mbrojtjen juridike, në kundërshtim me nenin 31 dhe 42 të Kushtetutës dhe nenin 6 të KEDNJ.

7. Cenimi i imuniteteve kushtetuese dhe shtrembërim i balancës mes pushteteve

Disa dispozita ndërhyjnë në fushën e imuniteteve të funksionarëve të lartë pa respektuar ndarjen e pushteteve, siç garantohet nga neni 7 i Kushtetutës. Parashikime që lejojnë ndjekje penale me mekanizma të dobët të kontrollit kushtetues dhe parlamentar, krijojnë rrezik për instrumentalizim politik të drejtësisë penale.

Me poshtë analiza e plotë:

Analizë e Përputhshmërisë së Projekt-Kodit Penal 2025 me Kushtetutën dhe Standardet Ndërkombëtare

Hyrje dhe Kuadri i Analizës

Kjo analizë shqyrton draftin e Kodit të ri Penal të Republikës së Shqipërisë (2025) në raport me: (a) Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, veçanërisht sa i takon të drejtave themelore, parimit të ndarjes së pushteteve dhe proporcionalitetit; (b) parimet bazë të drejtësisë penale dhe procesit të rregullt ligjor; dhe (c) detyrimet ndërkombëtare të Shqipërisë në fushën e të drejtave të njeriut, me theks të veçantë te Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ). Analiza identifikon rastet ku dispozita të veçanta të projekt-Kodit bien në kundërshtim të drejtpërdrejtë ose të tërthortë me këto standarde. Referencat e sakta jepen ndaj neneve përkatëse të Kushtetutës dhe draft-Kodit Penal, për të ilustruar konfliktet e konstatuara.

Liria e Shprehjes, Shtypit dhe Informimit

Kushtetuta dhe KEDNJ: Kushtetuta garanton shprehimisht lirinë e shprehjes dhe të shtypit (neni 22) dhe ndalon censurën paraprake. Po ashtu neni 23 garanton të drejtën e informimit. Këto parime pasqyrojnë edhe standardet e KEDNJ (neni 10), që lejojnë kufizime të lirisë së shprehjes vetëm kur janë “të domosdoshme në një shoqëri demokratike” për mbrojtjen e interesave legjitime dhe në mënyrë proporcionale. Kushtetuta e Shqipërisë kërkon që çdo kufizim i një të drejte të mos cenojë thelbin e saj dhe të mos e tejkalojë kufizimin e lejuar nga KEDNJ.

Dispozitat problematike të projekt-Kodit: Disa nene të draftit Penal rrezikojnë lirinë e shprehjes dhe atë të medias duke kriminalizuar forma të informimit publik ose kritikës, përtej kufijve të lejuar nga Kushtetuta dhe KEDNJ:

• Kriminalizimi i publikimit të të dhënave me interes publik (Neni 267): Ky nen parashikon dënime të ashpra me burg (6 deri në 12 vjet) për “përvetësimin apo përpunimin e paautorizuar” të të dhënave elektronike në sisteme me rëndësi publike. Edhe më shqetësues është fakti se nëse të dhënat e marra shpërndahen ose publikohen në media apo platforma komunikimi, dënimi rritet edhe me gjysmën. Kjo dispozitë nuk përjashton as situatat kur publikimi bëhet nga gazetarë ose sinjalizues me qëllim zbulimin e shkeljeve me interes publik (p.sh. korrupsion). Për më tepër, paragrafi i fundit i nenit 267 dënon edhe personat e tretë (qytetarët) që thjesht rishpërndajnë informacionin e publikuar, nëse kanë dijeni se ai është siguruar në mënyrë të paligjshme – me burg deri në 4 vjet. Këto parashikime janë kritikuar gjerësisht si një kërcënim serioz për gazetarinë investigative dhe të drejtën e publikut për t’u informuar, sepse nuk përjashtojnë rastet e publikimit në interes publik dhe përdorin terma të paqartë si “sisteme… me rëndësi të veçantë publike” apo “dijeni rreth paligjshmërisë” që mund të interpretohen gjerësisht dhe në mënyrë arbitrare. Kjo dispozitë bie ndesh me nenin 22 të Kushtetutës, i cili garanton lirinë e shtypit, dhe mund të cenojë nenin 10 të KEDNJ, pasi vendos një kufizim jo proporcional (dënime shumë të rënda penale) pa parashikuar mbrojtje për rastet kur publikimi i të dhënave u shërben interesave vitalë publikë (p.sh. zbulimi i korrupsionit shtetëror). Sipas praktikës së Gjykatës Evropiane, ndëshkimi penal i gazetarëve apo sinjalizuesve për botimin e informacioneve të vërteta me interes publik mund të përbëjë shkelje të lirisë së shprehjes, sidomos kur masat janë disproporcionale (dënim me burg në vend të përgjegjësisë civile) dhe kur mungon një përjashtim për “sinjalizuesit” ose median. Neni 267, në formën aktuale, nuk balancion nevojën për mbrojtjen e të dhënave me nevojën për transparencë dhe llogaridhënie, prandaj krijon një efekt frikësues ndaj medias dhe qytetarëve që cenon pluralizmin dhe demokracinë.
• Neni 536 – “Ndikimi në pavarësinë e gjykatës”: Kjo dispozitë ndalon “bërjen apo publikimin e komenteve” që synojnë të ushtrojnë ndikim të hapur ndaj aftësisë së gjykatës për të marrë vendime, duke krijuar rrethana shtypëse ndaj pavarësisë së saj, duke shtrembëruar provat, ose duke krijuar mosbesim në publik për pavarësinë e gjykatës, kur këto veprime kryhen para dhënies së vendimit gjyqësor. Vepra dënohet me gjobë ose deri në 3 vjet burg. Qëllimi legjitim i kësaj norme është mbrojtja e autoritetit dhe paanshmërisë së gjykatave (një kufizim i lejuar nga neni 10(2) i KEDNJ). Problemi që ngrihet është formulimi i gjerë dhe i paqartë: p.sh. çfarë konsiderohet “koment që krijon rrethana shtypëse” apo “imponim për të krijuar pabesueshmëri në publik ndaj pavarësisë së gjykatës”? Kjo gjuhë mund të interpretohet edhe për kritikat publike të aktorëve politikë, mediave apo publikut ndaj gjyqtarëve apo proceseve konkrete gjyqësore. Duke qenë se neni 536 ndalon komentet para dhënies së vendimit, ai synon kryesisht deklaratat gjatë proceseve në vazhdim (sub judice). Megjithatë, mungesa e një kufiri të qartë midis ndikimit të papranueshëm dhe ushtrimit legjitim të të drejtës së shprehjes krijon rrezikun e dënimit të kritikës së mirëfilltë. Kushtetuta shqiptare garanton të drejtën e mendimit dhe shprehjes së lirë edhe ndaj pushtetit gjyqësor, dhe KEDNJ lejon kufizime vetëm kur ka rrezik real për prishjen e autoritetit të gjykatës apo cenimin e procesit të rregullt. Ndërsa ndikimi i drejtpërdrejtë me kërcënim a mitë ndaj gjyqtarit padyshim duhet ndëshkuar, penalizimi i deklaratave publike kritike (p.sh. akuzimi i një gjykate si e njëanshme) mund të bjerë ndesh me parimin e transparencës dhe llogaridhënies publike. Në rastin Sunday Times vs. UK (1979), Gjykata e Strasburgut theksoi se ndalimi i publikimeve gjatë proceseve gjyqësore duhet të balançohet me rëndësinë e debatit publik në një shoqëri demokratike. Neni 536, ashtu siç është shkruar, mund të ketë një efekt frenues ndaj medias dhe palëve të interesuara për të diskutuar çështje gjyqësore me interes publik. Kjo vihet në dukje edhe nga kritikat e bëra ndaj kësaj dispozite, e cila konsiderohet se mund të përdoret për të heshtur median dhe opozitën, nën pretendimin e “ndikimit te gjykata”. Një konflikt i drejtpërdrejtë me Kushtetutë haset kur neni 536 mbrohet për të persona të veçantë: p.sh. u përmend se kjo normë u formulua për të “mbrojtur emra konkretë të drejtësisë”. Nëse vërtet qëllimi është frenimi i kritikës ndaj zyrtarëve të caktuar, atëherë bie ndesh me nenin 17(2) të Kushtetutës (që ndalon kufizimet e lirive përtej atyre të KEDNJ) dhe parimin e barazisë para ligjit (neni 18).
• Shpifja dhe fyerja (nenet 865 dhe 863): Projekt-Kodi, ndonëse duket se dekriminalizon pjesërisht shpifjen, e ruan atë si kundërvajtje penale me gjobë të lartë. Neni 865 parashikon se shpifja (përhapja me dashje e deklaratave të rreme që dëmtojnë nderin/reputacionin) dënohet me gjobë nga 50 mijë deri 1.5 milion lekë, plus detyrimin për përgënjeshtrim dhe falje publike ndaj viktimës. Nëse kryhet nëpërmjet shtypit, rrjeteve sociale ose mediatike, gjoba mund të dyfishohet, dhe nëse i drejtohet një zyrtari publik apo organi shtetëror, shtohet edhe me një të dytën. Pozitiv është fakti që nuk parashikohet dënim me burg për shpifjen e zakonshme (ndryshim nga Kodi aktual, i cili parashikonte deri në 2 vjet burg për raste të caktuara). Kjo tregon një hap drejt respektimit të rekomandimeve ndërkombëtare që shpifja të mos trajtohet penalisht ose të paktën të mos parashihen dënime me burg. Gjithsesi, mbajtja e shpifjes si vepër penale (edhe pse “kundërvajtje”) vazhdon të jetë në tension me lirinë e shprehjes. Organizata si Këshilli i Europës dhe Komiteti i OKB për të Drejtat e Njeriut kanë kërkuar nga Shqipëria dekriminalizimin e plotë të shpifjes dhe trajtimin e saj vetëm në rrugë civile coe.intcoe.int. Edhe Kushtetuta shqiptare, ndonëse nuk e përmend shprehimisht shpifjen, në nenin 17 kërkon që kufizime të tilla të jenë proporcionale dhe të mos cenojnë thelbin e lirisë së shprehjes. Mbajtja e shpifjes në sferën penale, me gjoba shumë të larta, mund të krijojë autocensurë te gazetarët dhe kritikët (sidomos kur bashkëshohet me presionin e proceseve penale). Për më tepër, neni 863 i projekt-Kodit (“Fyerja”) sanksionon ende fyerjen si kundërvajtje penale (dënohet me gjobë, ose deri 2 muaj burg në rastet e “fyerjes së rëndë” publike). Edhe pse në rastet e fyerjes së zyrtarëve publikë lejohet provimi i vërtetësisë së fakteve si shkak për përjashtim nga përgjegjësia, përsëri prania e këtyre veprave në Kod cenon standardin kushtetues të lirisë së shprehjes. KEDNJ nuk e ndalon shtetet të penalizojnë shpifjen, por kërkon që dënimet penale të evitohen për sa kohë mjaftojnë mjetet civile – dënimi penal konsiderohet i pranueshëm vetëm në rrethana të jashtëzakonshme (p.sh. akuza tepër të rënda dhe të pabazuara që shkaktojnë dëm serioz). Duke lënë shpifjen në Kodin Penal, Shqipëria rrezikon të mos përmbushë rekomandimet e Këshillit të Europës për abrogimin e plotë të dispozitave penale për shpifjen coe.intcoe.int.

Dispozitat e mësipërme të projekt-Kodit bien ndesh me parimet kushtetuese e konvencionale për lirinë e shprehjes. Ato vendosin kufizime jo të domosdoshme dhe joproporcionale ndaj ushtrimit të kësaj lirie. Konkretisht, neni 267 kërcënon gazetarinë dhe sinjalizimin publik; neni 536 mund të cenojë debatin e lirë mbi institucionet gjyqësore; ndërsа dispozitat mbi shpifjen/fyerjen ruajnë një mjet penal represiv që mund të zëvendësohej nga mjetet civile. Kufizime të tilla, sidomos kur shoqërohen me dënime të ashpra (burg i zgjatur apo gjoba shumë të mëdha), cenojnë parimin e proporcionalitetit dhe rrezikojnë të tejkalojnë edhe kufizimet e lejuara nga KEDNJ, në kundërshtim me nenin 17(2) të Kushtetutës.

Liria e Tubimit Paqësor dhe E Drejta e Protestës

Kushtetuta dhe standardet: Kushtetuta e Shqipërisë, neni 47, garanton lirinë e tubimeve paqësore dhe pa armë, si dhe pjesëmarrjen në to. Kufizimet procedurale (si detyrimi për njoftim paraprak për tubimet në vende publike) lejohen me ligj, por nuk duhet të cenojnë thelbin e kësaj të drejte. Edhe neni 11 i KEDNJ mbron lirinë e tubimit, duke lejuar kufizime vetëm kur janë proporcionale dhe për qëllime legjitime (siguri kombëtare, rend publik, parandalim krimi, mbrojtje të shëndetit apo të drejtave të të tjerëve, etj.).

Dispozitat e projekt-Kodit: Drafti ka inkorporuar disa vepra që lidhen me tubimet, kryesisht në formën e kundërvajtjeve, që synojnë ndëshkimin e tubimeve të paligjshme ose të dhunshme. Këto përfshijnë:

• Organizimi i tubimeve të paligjshme: Sipas nenit 872 të draftit (sipas renditjes në dokument), “Organizimi i një grumbullimi apo manifestimi publik, që shkel kriteret e përcaktuara në ligj për zhvillimin e tij” përbën kundërvajtje penale dhe dënohet me gjobë. Kjo do të thotë se organizimi i një proteste pa respektuar procedurat ligjore (p.sh. pa njoftim ose jashtë orarit/vendit të lejuar) është i sanksionueshëm penalisht, ndonëse vetëm me gjobë (jo burg). Për vetë faktin që dënimi nuk parashikon burg, kjo dispozitë tregon një farë kujdesi për proporcionalitetin. Gjithsesi, duhet kujtuar që sipas praktikës së GjEDNj, edhe sanksionet me gjobë për tubime paqësore të paregjistruara mund të cenojnë nenin 11 të KEDNJ, nëse aplikohen në mënyrë joproporcionale dhe pa marrë parasysh që tubimi ka qenë paqësor. Kushtetuta jonë, në nenin 47/2, lejon që ligji të kërkojë procedura (p.sh. njoftim) për tubimet në vende publike, por kërkohet që mosrespektimi i këtyre procedurave të mos kriminalizohet në mungesë të ndonjë rreziku apo cënimi real. Penalizimi i organizatorëve me gjobë penale për thjesht mungesë leje mund të konsiderohet i tepruar po qe se tubimi ka qenë paqësor dhe pa pasoja. Zgjidhja më në përputhje me standardet do të ishte përgjegjësia administrative, jo penale.
• Tubimet e armatosura ose të dhunshme: Projekt-Kodi me të drejtë synon të ndëshkojë rastet kur tubimet degradojnë në dhunë ose mbajtje armësh. Parashikohet se “organizimi i grumbullimeve ose manifestimeve me pjesëmarrje të personave të armatosur” dënohet me gjobë ose burg deri në 3 vjet. Pjesëmarrja vetë me armë në këto tubime përbën kundërvajtje me burg deri në 1 vit. Këto masa synojnë mbrojtjen e sigurisë publike dhe janë, parimisht, në harmoni me Kushtetutën dhe KEDNJ (e cila nuk mbron tubimet jo-paqësore ose ato ku mbahen armë). Gjithsesi, duhet siguruar që në praktikë autoritetet të dallojnë qartë tubimet paqësore nga ato të dhunshme. Çdo dënim i padrejtë i pjesëmarrësve paqësorë (vetëm pse tubimi s’kishte leje, p.sh.) do të ishte cenim i nenit 47 të Kushtetutës dhe nenit 11 KEDNJ.
• Kufizimi i së drejtës për protestë kritikohet nga opozita: Vlen të përmendet se, në debatin publik, është ngritur shqetësimi se Kodi i ri “kufizon lirinë e protestës”. Kjo ndjesi vjen ndoshta nga kombinimi i disa dispozitave (p.sh. kriminalizimi i organizimit pa leje, i “pengimit të punëve publike” – neni 343 i draftit, i cili dënon me burgim deri 3 vjet pengimin me dhunë të punëve publike, etj.). Nëse do të interpretohen gjerësisht, këto nene mund të përdoren kundër protestuesve (p.sh. një protestë që bllokon një rrugë apo pengon një aktivitet publik mund të kvalifikohet si “pengim i punëve publike” me dashje). Kjo do të ishte problematike, sepse Kushtetuta lejon tubimet edhe kur ato shkaktojnë farë shqetësimi a bllokimi të përkohshëm – për aq kohë sa janë paqësore. Rekomandim: Për të shmangur konfliktin kushtetues, është e domosdoshme që organet ligjzbatuese dhe gjykatat ta zbatojnë këtë dispozitë vetëm në rastet kur protestuesit përdorin dhunë fizike ose kërcënim serioz, dhe jo thjesht për mosbindje civile paqësore. Ndryshe, do të kishim një kufizim të tepruar të lirisë së tubimit, në kundërshtim me parimin e proporcionalitetit (neni 17 Kushtetutë) dhe vetë nenin 47.

Projekt-Kodi tenton të adresojë aspektet e paligjshme të tubimeve (mungesën e autorizimit, mbajtjen e armëve, dhunën gjatë protestave). Këto qëllime janë legjitime, por duhet siguruar që sanksionet penale të jenë mjeti i fundit. Dënimi me gjobë për organizim tubimi pa leje mund të jetë i diskutueshëm – do të ishte më e përshtatshme trajtimi administrativ, për të respektuar plotësisht Kushtetutën dhe KEDNJ. Rëndësi ka që këto dispozita të mos përdoren për shtypjen e protestave paqësore. Në parim, me përjashtim të kritikave të lartpërmendura, drafti nuk përmban dispozita që kriminalizojnë vetë të drejtën për t’u grumbulluar dhe protestuar; ai ndalon vetëm format e jashtëligjshme ose të dhunshme të tubimit. Gjithsesi, zbatimi praktik do të jetë çelësi për të vlerësuar përputhshmërinë e plotë me nenin 47 të Kushtetutës dhe nenin 11 të KEDNJ.

Liria e Besimit, Barazia Fetare dhe Të Drejtat e Tjera Themelore

Kushtetuta: Neni 24 garanton lirinë e ndërgjegjes dhe të fesë, duke njohur të drejtën e gjithsecilit për të zgjedhur dhe manifestuar besimin e tij. Neni 10 i Kushtetutës deklaron se shteti është laik dhe njeh barazinë e bashkësive fetare. Po ashtu neni 18 sanksionon barazinë para ligjit dhe ndalon diskriminimin, ndër të tjera, për shkak të fesë apo bindjeve fetare.

Projekt-Kodi: Nga shqyrtimi i draftit penal, nuk rezulton ndonjë dispozitë që të kriminalizojë në mënyrë të papërshtatshme ushtrimin e lirisë fetare apo të ndërhyjë në këtë të drejtë. Përkundrazi, në pjesën e posaçme gjejmë dispozita që mbrojnë barazinë dhe tolerancën fetare. P.sh.:

• Përjashtimi apo kufizimi i të drejtave të bashkësive fetare: Projekt-Kodi (neni 863 i draftit, paragrafët 10-11 në fragmentin e cituar) parashikon se kushdo që mohon një bashkësi fetare të njohur me ligj të drejtën e barazisë me bashkësitë e tjera, ose i kufizon asaj ushtrimin e shërbimeve fetare apo të drejtën për të hapur shkolla, institucione sociale e bamirëse, dënohet penalisht. Kjo dispozitë është në frymën e nenit 10 të Kushtetutës (barazia e bashkësive fetare) dhe nenit 18 (ndalimi i diskriminimit fetar). Ajo përmbush edhe detyrimet ndërkombëtare (p.sh. Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut ka Protokollin nr.12 për ndalimin e diskriminimit në mënyrë të përgjithshme; gjithashtu Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile e Politike ndalon diskriminimin fetar). Pra, ky është një aspekt pozitiv i Kodit: ai ndëshkon penalisht aktet që cenojnë liritë fetare të të tjerëve ose nxisin urrejtje.
• Nxitja e urrejtjes fetare (dhe etnike): Në përputhje me detyrimet ndërkombëtare (neni 4 i KEDNJ, Ligji i Kombeve të Bashkuara kundër diskriminimit racial, etj.), drafti ka parashikuar vepra penale për nxitjen e urrejtjes ose dhunës kundër grupeve për shkak të përkatësisë së tyre (racë, fe, etni, orientim seksual, etj.). Neni 871 i draftit (“Nxitja e urrejtjes ose dhunës”) sanksionon me burg deri në 3 vjet nxitjen e urrejtjes apo dhunës kundër një grupi personash a individi për shkak të racës, ngjyrës, fesë, etnisë, orientimit seksual, etj.. Po ashtu, përhapja e materialeve raciste ose ksenofobike (neni 864) dënohet me burg deri 2 vjet (ose 1 vit, sipas formës) kur bëhet për qëllime fyerjeje ndaj një grupi për shkak të etnisë, racës, fesë. Këto dispozita janë të rëndësishme për të mbrojtur harmoninë ndëretnike e ndërfetare dhe janë të harmonizuara me nenin 24 të Kushtetutës (fryma e tolerancës fetare), si dhe me praktikën e KEDNJ që lejon ndëshkimin e gjuhës së urrejtjes.

Vlerësim: Në aspektin e lirisë së fesë dhe mbrojtjes nga diskriminimi fetar, projekt-Kodi nuk përmban kufizime negative, përkundrazi përmban garanci penale kundër diskriminimit. Nuk identifikohet asnjë nen që kriminalizon ushtrimin e riteve fetare apo manifestimin e besimit në kundërshtim me nenin 24 të Kushtetutës. Nuk ekziston (në draftin e ri) asnjë vepër si “blasfemia” apo “fyerja e simboleve fetare” që do të mund të kufizonte lirinë e shprehjes së bindjeve fetare – një gjë e tillë do të binte ndesh me standardet demokratike, por fatmirësisht nuk është parashikuar. Prandaj, lidhur me këtë kategori, mund të konkludohet se projekt-Kodi është në përputhje me Kushtetutën dhe detyrimet ndërkombëtare, madje forcon mbrojtjen penale kundër akteve që cenojnë liritë fetare të të tjerëve.

(Vlen të theksohet se disa dispozita të Kodit penal lidhen me ekstremizmin fetar të dhunshëm – p.sh. kriminalizimi i ekstremizmit të dhunshëm dhe rekrutimit për qëllime terroriste. Këto norma plotësojnë detyrimet e Shqipërisë sipas Konventës së Këshillit të Europës për Parandalimin e Terrorizmit (për të kriminalizuar rekrutimin, nxitjen dhe financimin e terrorizmit). Ato duhet të zbatohen me kujdes, që të mos cenojnë lirinë e besimit: vetëm veprimet që përfshijnë dhunë duhen ndëshkuar, jo bindjet fetare ekstremiste në vetvete pa shfaqje penale. Nga teksti i draftit duket se fokusi është pikërisht te ekstremizmi i dhunshëm, pra parashikimet janë konceptuar për të qenë në linjë me standardet ndërkombëtare kundër terrorizmit dhe nuk synojnë penalizimin e fesë apo ideologjisë kur ajo nuk shoqërohet me dhunë.)

E Drejta për Liri Personale dhe Parimi i Proporcionalitetit në Dënime

Parimet kushtetuese lidhur me lirinë personale dhe dënimet: Neni 27 i Kushtetutës garanton se askujt nuk mund t’i hiqet liria në mënyrë arbitrare, veçse në rastet dhe sipas procedurës së parashikuar me ligj. Paragrafi 3 i po atij neni sanksionon shprehimisht: “Askujt nuk mund t’i hiqet liria vetëm për shkak se nuk është në gjendje të përmbushë një detyrim kontraktor.”. Ky parim, i rrallë në kushtetutat kombëtare, rrjedh nga Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile e Politike (neni 11) dhe Protokolli nr.4 i KEDNJ (neni 1), të cilët ndalojnë burgimin e një personi për thjesht mospërmbushje të një kontrate civile. Gjithashtu, Kushtetuta parashikon në nenin 17 që kufizimi i një të drejte (si liria) të jetë i domosdoshëm dhe në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë. Kjo lidhet drejtpërdrejt me parimin e proporcionalitetit të sanksioneve: dënimet penale duhet të jenë në raport të drejtë me ashpërsinë e veprës, në mënyrë që të mos cenojnë dinjitetin njerëzor (neni 3 Kushtetutë) dhe të mos përbëjnë trajtim mizor (ndalohet nga neni 25 Kushtetutë).

Konflikte të konstatuara:

• Kriminalizimi i mos-përmbushjes së një kontrate publike (Neni 342): Një nga dispozitat më problematike në dritën e nenit 27/3 të Kushtetutës është neni 342 i projekt-Kodit, i titulluar “Mospërmbushja e qëllimtë e kontratës publike”. Ky nen parashikon se mosplotësimi me dashje i detyrimeve që rrjedhin nga një kontratë furnizimi me shtetin, ent publik apo shoqëri që ofron shërbime publike, kur furnizimet janë të një natyre jetike (ushqime/mjekësi për kopshte, spitale; materiale për emergjenca apo shërbime bazë si transport, telekomunikime etj.), dënohet me burgim nga 1 deri në 5 vjet. Përgjegjës penalisht mbahen edhe nënkontraktorët apo agjentët që me dashje nuk kryejnë furnizimin sipas detyrimeve të tyre kontraktore. Ky parashikim bie ndesh qartësisht me Kushtetutën: siç u theksua, Kushtetuta ndalon heqjen e lirisë vetëm për mospërmbushje të një detyrimi kontraktor. Neni 342, megjithë qëllimin për të ndëshkuar raste që kanë pasoja të rënda publike (p.sh. një furnitor që me dashje nuk sjell ushqimet në spitale duke rrezikuar pacientët), përbën kriminalizim të shkeljes kontraktore. Në thelb, ai kthen moszbatimin e një kontrate civile apo administrative në çështje penale me burgim. Kjo është e ndaluar shprehimisht nga norma kushtetuese e mësipërme. Ky konflikt është vënë re edhe nga kritikë të projektit: është cituar neni 27/3 i Kushtetutës si provë se “kanë futur një nen në kundërshtim me Kushtetutën”. Me fjalët e nenit 27/3, pavarësisht motivit (qoftë edhe mosfurnizimi me dashje), shteti s’ka të drejtë të burgosë dikë sepse nuk përmbushi një detyrim kontraktor. Ky është një parim themelor për të shmangur burgosjen e debitorëve (debtors’ prison), parim që e gjejmë edhe në Kartën Europiane të të Drejtave të Njeriut. Nëse shteti shqetësohet për furnizimet jetike, mund t’i zgjidhë me masa administrative (p.sh. penalitete financiare, marrje e detyruar e masave nga vetë shteti, ndalim pjesëmarrjeje në tenderë në të ardhmen, etj.), por jo me dënim penal të lirisë. Prandaj, neni 342 i draftit është në kundërshtim të drejtpërdrejtë me Kushtetutën (neni 27) dhe me detyrimet ndërkombëtare (neni 1 i Protokollit nr.4 KEDNJ). Nëse miratohet, një dispozitë e tillë rrezikon të rrëzohet nga Gjykata Kushtetuese ose të shpallet e pazbatueshme në praktikë në rast kolizioni.
• Dënime të ashpra dhe (jo)proporcionaliteti: Analiza e projekt-Kodit nxjerr në pah disa raste ku sanksionet penale duken tejet të ashpra në raport me natyrën e veprës, gjë që ngre shqetësim nëse respektohet parimi i proporcionalitetit (i nënkuptuar nga Kushtetuta në nenin 17 dhe 18, si dhe nga parimi i humanizmit në dënime). Disa shembuj:
  • Neni 267 (diskutuar më lart) – parashikon burgim deri 12 vjet për marrje të paautorizuar të të dhënave nga sistemet publike. Dënimi maksimal 12-vjeçar i vendos këtë vepër në rangun e krimeve shumë të rënda (afër dënimeve për vepra si plagosja e rëndë, etj.). Edhe në rastin kur përvetësimi i të dhënave bëhet pa asnjë qëllim publikimi (thjesht akses i paautorizuar), 6–12 vjet burg duket i tepruar krahasuar me praktikat e vendeve të BE. Për shembull, hakerimi (akses i paautorizuar në sistem informatik) në shumicën e vendeve dënohet me disa vite burg, por rrallë arrin 10+ vite veç nëse ka cënuar sigurinë kombëtare ose ka shkaktuar viktima. Tek ne, përfshirja e të dhënave “me rëndësi të veçantë publike” rrit artificialisht kufirin e dënimit. Më problematike, shtimi i dënimit me 1/2 nëse të dhënat publikohen (neni 267(3)) e çon tavanin efektiv edhe mbi 18 vjet burg në teori, çka është absolutisht joproporcionale për një akt publikimi informacioni. Kjo bie ndesh me parimin e proporcionalitetit në dënime (neni 17 Kushtetutë) dhe potencialisht me nenin 10 KEDNJ kur informacioni ka vlerë publike (dënim kaq i rëndë do të dekurajonte gjerësisht gazetarinë).
  • Konkurrenca e pandershme (Neni 633): Kjo dispozitë penalizon një sjellje që në thelb lidhet me marrëdhënie tregu: ofertimi për të shitur/blerë të njëjtat mallra/shërbime tek një palë, duke ditur se ajo është në proces kontraktimi me dikë tjetër, me qëllim që ta bëjë të heqë dorë nga marrëveshja paraprake ose të pranojë kushte më të pafavorshme me palën e parë. Praktikisht, ky nen dënon rastin kur një konkurrent futet dhe ofron ofertë më të mirë ndërkohë që një kontratë ende s’është lidhur përfundimisht, për të “rrëmbyer” klientin. Dënimi parashikuar: gjobë ose burg deri në 3 vjet. Kjo ka ngjallur habi, sepse një sjellje e tillë – megjithë etikën e diskutueshme – është e zakonshme në një ekonomi tregu konkurruese. Vetë neni 11 i Kushtetutës e bazon ekonominë mbi “lirinë e veprimtarisë ekonomike” dhe kërkon që kufizimet e saj të vendosen vetëm me ligj për arsye të rëndësishme publike. Penalizimi i “ofertës konkurruese” me burg duket se nuk mbron ndonjë interes publik madhor (p.sh. nuk është fyerje a dhunë, as mashtrim, thjesht konkurrencë agresive). Kjo bie ndesh dhe me parimin kushtetues të shtetit të së drejtës ekonomik të tregut. Edhe nga pikëpamja e proporcionalitetit: 3 vjet burg për dikë që bën një ofertë më të mirë tregtare (pa përdorur as mjete të paligjshme) është ndëshkim i pamatur. Kjo normë mund të përdoret në mënyrë abuzive për të kriminalizuar marrëdhënie thjesht kontraktore-tregtare. Kritikët e kanë quajtur këtë dispozitë “krahu i mafias” brenda Kodit, që synon të mbyllë konkurrencën e lirë në treg. Sipas shembullit të dhënë: nëse subjekti A është në negociata me B, dhe C i ofron B një marrëveshje më të mirë, sipas nenit 633 kjo do quhej krim – kur në fakt një situatë e tillë është normalitet i tregut të lirë. Kjo dispozitë duket se konflikton me nenin 11 të Kushtetutës (lirinë ekonomike) dhe nenin 17 (mungesë proporcionaliteti të kufizimit, pasi s’ka interes të argumentuar publik). Ndërsa vetë parimi i legalitetit po ashtu cenohet, sepse termat si “marrëveshje paraprake” apo “ofertë më e mirë që imponon kushte më të pafavorshme” janë të vagullta dhe mundësojnë interpretim subjektiv.
  • Favorizimi i zyrtarëve vs. ashpërsimi për qytetarët: Në tërësi, është vënë re një mospërputhje brenda filozofisë ndëshkimore të Kodit: disa vepra që lidhen me korrupsionin ose abuzimin e zyrtarëve janë trajtuar më butë, ndërsa disa sjellje të qytetarëve janë ashpërsuar. P.sh., është raportuar se “shpërdorimi i detyrës” nga zyrtarët është ngushtuar aq shumë sa zyrtarët bëhen pothuajse të pandëshkueshëm. Kodi i ri duket se e ka hequr ose kufizuar fort veprën klasike të “Shpërdorimit të detyrës” (neni 248 i Kodit aktual), duke e zëvendësuar me figura më të veçanta penale ose duke kërkuar pragje të larta dëmi. Kjo mund të krijojë një vakum në përgjegjësinë penale të zyrtarëve, pra imunitet de-fakto për abuzime që më parë përbënin vepër penale. Kjo tendencë bie ndesh me detyrimet ndërkombëtare anti-korrupsion (Konventa e OKB kundër Korrupsionit kërkon penalizimin e “abuzimit të funksioneve” nga zyrtarët publikë) dhe me parimin e barazisë para ligjit (neni 18 i Kushtetutës). Në anën tjetër, sjellje të parrezikshme të qytetarëve penalizohen rëndë: për shembull, shtimi i dispozitave që dënojnë rreptë gjëra të tilla si parkimi i gabuar apo konfrontimi i lehtë me policinë. Një citim ilustrues thotë: “Kodi… ndëshkon qytetarin me burg se parkon gabimisht apo shtyhet me policin, etj.” Kjo i referohet ndoshta neneve si “Mosbindja ndaj urdhrit të punonjësit të policisë” (neni 298 i draftit), ku moszbatimi i urdhërit të ligjshëm të policit që shkakton çrregullim në kryerjen e detyrës dënohet me burgim deri 3 vjet. Nëse ka rrezik për sigurinë fizike të policit, dënimi arrin 1–3 vjet. Edhe goditja apo kanosja ndaj policit (e sanksionuar tek “Dhuna për shkak të detyrës”, neni 347 i draftit) është ashpërsuar – dënimi minimal 2 vjet burg, në rritje nga 6 muaj që ishte në Kodin aktual. Ndërsa mbrojtja e punonjësit publik është e kuptueshme, disproporcioni mes qasjes tolerante ndaj zyrtarëve abuzues dhe qasjes ndëshkimore ndaj sjelljeve jo shumë të rrezikshme të qytetarëve krijon një perceptim padrejtësie. Parimi i proporcionalitetit dhe ai i barazisë cenohen kur ligji duket i butë ndaj fuqisë dhe i ashpër ndaj atyre pa pushtet. Kjo bie ndesh me frymën e Kushtetutës që kërkon që ligji penal të zbatohet njëlloj për të gjithë dhe dënimet të jenë të drejta.
  • Dënimi i përjetshëm dhe aspektet humane: Projekt-Kodi ruan dënimin me burgim të përjetshëm për krimet më të rënda (p.sh. vrasje të rënda, krime kundër njerëzimit, etj.), por ka sjellë një risi të rëndësishme në përputhje me jurisprudencën e KEDNJ: parashikon mundësinë e lirimit me kusht të të dënuarve përjetë pas jo më pak se 35 vitesh të vuajtura. Kjo është tërësisht pozitive dhe shmang cenimin e nenit 3 të KEDNJ (ndalimi i dënimeve çnjerëzore), pasi KEDNJ kërkon që çdo dënim i përjetshëm të ketë mundësi rishqyrtimi dhe shprese lirimi. Në këtë aspekt, drafti respekton detyrimin ndërkombëtar (duke zbatuar standardin e çështjes Vinter vs. UK, 2013 të Gjykatës së Strasburgut). Edhe Kushtetuta (ndonëse s’e ndalon shprehimisht dënimin e përjetshëm) kërkon në nenin 25 që asnjë dënim të mos jetë çnjerëzor – mundësia e lirimit me kusht e bën dënimin e përjetshëm të jenë i revokueshëm dhe jo shpresëhumbur, pra më human.

Drafti i Kodit Penal përmban disa nene që ngrenë dyshime serioze mos-përputhjeje me Kushtetutën dhe parimin e proporcionalitetit në ndëshkim. Veçanërisht, neni 342 (burgosja për mosplotësim kontrate) shkel haptazi nenin 27/3 të Kushtetutës. Gjithashtu, dënime tejet të rënda në disa nene (267, 633, etj.) dhe një prirje e pabalancuar ndëshkimi (favorizim de-fakto i zyrtarëve vs. ashpërsim për qytetarët e thjeshtë) bien ndesh me parimet e shtetit të së drejtës. Kuvendi duhet të rishikojë këto dispozita për t’i sjellë në binarët e Kushtetutës: të sigurojë se asnjë person s’dënohet me burg për një borxh a kontratë, se dënimet penale janë në proporcion me dëmin shoqëror të shkaktuar dhe se ligji penal trajton me një standard edhe qytetarin e zakonshëm edhe zyrtarin publik. Nga ana tjetër, disa elementë pozitivë janë: mundësia e lirimit me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm (përputhet me KEDNJ) dhe forcimi i sanksioneve ndaj krimeve të rënda (p.sh. krimet seksuale kundër të miturve kanë dënime të ashpra, çka është në linjë me Konventën e Lanzarote për mbrojtjen e fëmijëve). E rëndësishme është që ashpërsimi i dënimeve të jetë i arsyetuar dhe jo i njëanshëm, në mënyrë që Kodi të mos bjerë ndesh me parimet themelore të drejtësisë dhe humanizmit kushtetues.

Parimet e Procesit të Rregullt Ligjor dhe Garancitë Procedurale

Presumimi i pafajësisë dhe e drejta për gjykim të drejtë: Kushtetuta (neni 30) sanksionon se kushdo prezumohet i pafajshëm derisa të provohet fajësia me vendim gjyqësor të formës së prerë. Po ashtu garanton të drejtën për një proces të rregullt ligjor (neni 42) dhe për një gjykim të drejtë e publik brenda afatit të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur (neni 42/2). Parimi i legalitetit në fushën penale (lex praevia, lex certa) është i garantuar nga neni 29 i Kushtetutës: askush s’mund të akuzohet apo dënohet për vepër që s’ishte e parashikuar si e tillë nga ligji në kohën e kryerjes, si dhe nuk mund të jepet dënim më i rëndë se ai i parashikuar në kohën e kryerjes. Neni 29 kushtetues kërkon gjithashtu që ligji penal të jetë i qartë dhe jo retroaktiv (përveç atij më të favorshëm). Parimi i procesit të rregullt nënkupton ndër të tjera të drejtën për të heshtur dhe për të mos u vetë-inkriminuar (që rrjedh nga nenet 32 e 34 të Kushtetutës dhe neni 6 i KEDNJ).

Gjetjet kryesore në draft-Kod: Duke qenë se projekt-Kodi Penal rregullon kryesisht aspekte materiale (cilat janë vepra penale dhe sanksionet e tyre), shumica e garancive të procesit të rregullt (p.sh. e drejta e avokatit, e drejta për t’u informuar për akuzën, etj.) rregullohen në Kodin e Procedurës Penale. Gjithsesi, në draft kanë dalë disa dispozita të reja që prekin indirekt të drejtat procedurale, ku vlen të bëhet kujdes:

• Detyrimi për të dëshmuar dhe e drejta për të heshtur: Një element i ri në projekt-Kod është penalizimi i refuzimit për të dhënë dëshmi ose informacion, si gjatë hetimit ashtu edhe gjatë gjykimit. Kështu, neni 505 i draftit (“Deklaratat e rreme përpara oficerit të policisë gjyqësore”) parasheh se kushdo që, gjatë hetimit, i pyetur nga oficeri i policisë gjyqësore, hesht ose refuzon të japë informacionin e duhur mbi hetimin, ose jep të dhëna të rreme, ose fsheh fakte/prova, dënohet me gjobë ose burg deri 3 vjet. Kjo është një risi e rëndësishme, pasi deri më tash legjislacioni ynë nuk e ndëshkonte refuzimin për të dëshmuar në fazën hetimore, përveç rastit të dëshmitarit para prokurorit (ku edhe aty ndiqej me procedurë gjyqësore). Neni 505, paragrafi 2 megjithatë bën disa përjashtime jetike: ai nuk zbatohet nëse heshtjen/refuzimin e ka bërë një person i dyshuar apo i pandehur (pra, i akuzuar në çështje) – këtu respektohet e drejta për të mos u vetë-inkriminuar. Gjithashtu nuk zbatohet për këdo që ka pasur të drejtë ligjore të mos japë informacion (p.sh. të afërm që kanë të drejtën të mos dëshmojnë) ose që s’është paralajmëruar për këtë të drejtë. Këto përjashtime janë të domosdoshme për të mos shkelur Kushtetutën (neni 32/2 garanton të drejtën për të mos dëshmuar kundër vetvetes apo të afërmve të ngushtë). Pra, drafti ka kujdes të mos ndëshkojë të dyshuarin që hesht apo familjarin e tij. Por, problem mbetet parimi i gjerë: penalizimi i refuzimit për t’iu përgjigjur pyetjeve të policisë nga çdo person tjetër (p.sh. dëshmitarë, persona që kanë dijeni). Kjo përbën një qasje shumë të ashpër, ndoshta të frymëzuar nga modele si ai italian (ku deklarata e rreme para policisë gjyqësore është vepër penale). Nga një këndvështrim garantist, e drejta për të heshtur nuk u njihet vetëm të pandehurve, por në rrethana të caktuara edhe dëshmitarëve (p.sh. kur ata rrezikojnë të vetë-inkriminohen). Neni 505/2 heq përgjegjësinë nëse personi duhej të ishte përjashtuar nga kërkesa për informacion për arsye ligjore, pra përfshin ndoshta rastin kur dëshmitari rrezikon veten (vetë-inkriptimi mund të quhet “arsye ligjore” për të mos i marrë dëshminë një personi). Por kjo duhet interpretuar me shumë kujdes nga organet zbatuese. Rreziku është që, pa një vlerësim të tillë, një dëshmitar okular i një krimi, i cili ka frikë të flasë (p.sh. nga kërcënime), por nuk ka “arsye ligjore” të mos flasë, të përfundojë i ndjekur penalisht për heshtjen e tij. Kjo do ishte një situatë e ashpër, që ndonëse mund të ketë efekt detyrues ndaj qytetarëve për të bashkëpunuar me drejtësinë, gjithashtu mund të cenojë të drejtat e njeriut – e drejta për të mos u detyruar të flasësh kur ke frikë për jetën, e drejta për të mos u torturuar (nëse presioni bëhet i madh). Konventa Evropiane (neni 6) nuk e garanton shprehimisht të drejtën e dëshmitarit për heshtje, por praktika ka njohur privilegjin kundër vetë-inkriminimit. Nëse ky nen zbatohet pa takt, mund të kemi konflikt me parimin e procesit të rregullt, sepse vendos individin përballë dilemës: ose fol edhe kur ke frikë (ose ke sekrete profesionale), ose përndryshe do akuzohesh penalisht. Në përputhje me Kushtetutën dhe KEDNJ, sugjerohet që këto dispozita të aplikohen vetëm pasi të jenë shteruar masat e tjera (p.sh. një dëshmitar i thirrur formalisht nga prokurori dhe i paralajmëruar nga gjykata për pasojat e mosdëshmimit mund të penalizohet në fund fare, por jo një person i marrë në pyetje shkarazi nga policia pa praninë e gjykatës). Vlen të përmendet se neni 506 i draftit, po ashtu, ndëshkon refuzimin për të dëshmuar përpara gjykatës (me burg deri 1 vit ose deri 4 vjet nëse është me qëllim përfitimi) – kjo është më e zakonshme në legjislacione dhe përputhet me procedurën aktuale (p.sh. mosdëshmia nga dëshmitari mund të sjellë ndëshkim për kundërvajtje penale). Sërish, paragrafi 4 i nenit 506 përjashton ata që kanë të drejtë të mos dëshmojnë ose s’janë paralajmëruar për këtë të drejtë, gjë që është pozitive.
• Parimi i legalitetit (qartësia ligjore): Projekt-Kodi, për shkak të volumit të madh dhe përpjekjes për të përfshirë shumë figura të reja penale, ka në disa vende terma të përgjithshëm ose formulime të paqarta. Kjo mund të cenojë parimin e sigurisë juridike dhe nullum crimen sine lege certa (neni 29 Kushtetutë). Disa shembuj: termi “sisteme… me rëndësi të veçantë publike” (neni 267) nuk përcakton qartë cilat sisteme futen – kjo lë diskrecion të gjerë gjykatës se çfarë është “rëndësi e veçantë publike”. Termi “rrethana shtypëse ndaj pavarësisë së gjykatës” (neni 536) është tejet i mjegullt. Edhe sintagma te neni 633 “ofertë… që imponon kushte më pak të favorshme” është e diskutueshme – çdo ofertë konkurruese e bën tjetrin të pranojë kushte më pak të favorshme, por kur quhet kjo kriminale? Vagësia e normave penale mund të sjellë interpretim arbitrar dhe dënim të papritur të sjelljeve që qytetari s’i parashikon dot si vepër penale. Kjo do përbënte shkelje të nenit 29 të Kushtetutës dhe nenit 7 të KEDNJ, që kërkojnë që ligji penal të jetë i përcaktuar qartë dhe i parashikueshëm për individin. Si zgjidhje, do të duhej ose përcaktimi me përkufizime në Kod për këto terma, ose heqja e tyre. Për shembull, “sistem me rëndësi të veçantë publike” mund të zëvendësohej me një listim të fushave (mbrojtja, rendi publik, shëndetësia, energjia, financat shtetërore etj.), që të jetë e qartë. Për më tepër, disa nene janë shumë komplekse dhe të gjata (p.sh. nenet mbi “ekstremizmin e dhunshëm” apo “tregtinë e paligjshme të titujve”), çka e bën të vështirë për publikun të kuptojë saktësisht kufirin mes të ligjshmes dhe të paligjshmes. Kjo, ndonëse e zakonshme në kodet moderne (shumë fjalë për saktësi), mund të cenojë kuptueshmërinë. Kushtetuta dhe KEDNJ kërkojnë që çdo njeri të mund të dijë, në momentin e veprimit, nëse po kryen vepër penale apo jo.
• Parimi i ‘ne bis in idem’ (jo dy herë gjykim për të njëjtën gjë): Kushtetuta nuk e përmend shprehimisht në tekstin e saj (një mangësi e saj), por Shqipëria ka detyrim nga Protokolli Nr.7 i KEDNJ (neni 4) të mos gjykojë/dënojë dy herë dikë për të njëjtën vepër. Projekt-Kodi ka disa dispozita që lidhen me marrëdhënien me vendimet e huaja penale, p.sh. neni 16 (Fuqia e vendimeve penale të gjykatave të huaja) që parashikon se vendimet penale të huaja vlejnë në Shqipëri për efekt përsëritjeje, dënimesh plotësuese, masa sigurie, etj.. Megjithatë, vlen të sigurohet se i pandehuri që ka marrë një dënim jashtë vendit nuk do të ndiqet sërish këtu për të njëjtën fakt (përveç rasteve kur parashikohet ndryshe me marrëveshje ekstradimi). Neni 17 i draftit (Ekstradimi) përcakton se ekstradimi i shtetasve shqiptarë nuk lejohet, përveçse kur parashikohet ndryshe në marrëveshje, dhe se ekstradimi s’lejohet për vepra politike, ushtarake apo kur dyshohet se i kërkuari mund të persekutohet për bindjet e tij. Gjithashtu ndalon ekstradimin nëse personi është gjykuar nga gjykatë shqiptare për atë vepër. Këto parashikime së bashku me nenin 16 synojnë të parandalojnë situatat e ndjekjes së dyfishtë. Ende, do të ishte mirë që në Kodin tonë (ose në atë të procedurës) të sanksionohej qartë parimi ne bis in idem edhe brenda juridiksionit vendas – p.sh. moslejimi i ndjekjes penale nëse personi është gjykuar ose përfunduar hetimet për të njëjtin fakt më parë. Kodi aktual një parim të tillë e përmban (neni 7 i K.Pr.Penale). Drafti penal duket se e respekton këtë indirekt, por nuk haset një formulim i qartë në pjesën e përgjithshme. Një kujdes: në projekt-Kod disa vepra përcaktohen gjerë sa mund të mbulojnë të njëjtin fakt nga dy kënde (p.sh. një akt dhune mund të jetë edhe “nxitje urrejtjeje” edhe “shkelje e qetësisë publike” etj.). Duhet të sigurohet që personi të mos ndëshkohet dy herë nën dy etiketa për të njëjtin akt – kjo është çështje që i takon zbatimit gjyqësor.

Projekt-Kodi, duke qenë kryesisht material, nuk prek drejtpërdrejt shumë garanci procedurale. Ai nuk përmban dispozita që të cenojnë prezumimin e pafajësisë (p.sh. nuk krijon ndonjë përmbysje të barrës së provës së paligjshme; ka disa rrethana ku supozohet fajësia e personit juridik nga veprimet e drejtuesve, por kjo është normale). Megjithatë, disa nenet të reja mbi detyrimin për të dhënë informacion/dëshmi duhen zbatuar me kujdes ekstrem për të mos cenuar të drejtën për të heshtur (për të dyshuarin) dhe për të mos vënë dëshmitarët në rrezik. Ligjvënësi ka vendosur balanca (përjashtimet e nenit 505/2 dhe 506/4), por gjithsesi çdo ndjekje e dikujt penalisht pse “heshti” do të shihet nën lupën e Kushtetutës e KEDNJ. Po ashtu, disa norma duhen sqaruar për të shmangur paqartësinë – në të kundërt, parimi i legalitetit (neni 29) mund të konsiderohet i cenuar. Ligji penal duhet të jetë i parashikueshëm dhe i kuptueshëm, që qytetarët t’ia dinë pasojat; aty ku drafti aktual i Kodit nuk e garanton këtë (p.sh. termat e diskutueshëm që përmendëm), rrezikohet sigurimi juridik. Këto mospërputhje, nëse nuk korrigjohen nga ligjvënësi, mund të çojnë në vështirësi në zbatim e deri edhe në shpalljen antikushtetues të ndonjë dispozite nga Gjykata Kushtetuese për shkak të paqartësisë së tepërt (Kushtetuesja shqiptare në jurisprudencën e saj ka kërkuar që ligji penal të ketë formulim të qartë, p.sh. ka shfuqizuar në 2017 një dispozitë për “shpërdorim detyre në forma të rënda” për paqartësi të standardit).

Dispozita të Veçanta: Të Miturit, Personat Juridikë, Imunitetet, Juridiksioni dhe Ekstradimi

Në këtë seksion analizohen çështjet e veçanta të parashtruara në detyrë, lidhur me trajtimin e të miturve, përgjegjësinë e personave juridikë, imunitetet, rregullat e ekstradimit dhe shtrirjen e juridiksionit penal, për të parë përputhjen e tyre me Kushtetutën dhe angazhimet ndërkombëtare.

Të miturit dhe drejtësia juvenile: Projekt-Kodi sjell ndryshime në trajtimin penal të të miturve që synojnë harmonizimin me standardet bashkëkohore dhe Kushtetutën. Sipas njoftimeve zyrtare, parashikohet rritja e moshës së trajtimit si i mitur deri në 21 vjeç, nëse plotësohen disa kushte (p.sh. për persona 18–21 vjeç mund të vendoset trajtim si të mitur nëse vepra dhe rehatia e tyre rehabilituese e justifikojnë). Kjo është një risi progresive, në linjë me studimet se edhe pas moshës madhore zhvillimi psikologjik vazhdon. Kushtetuta në nenin 54 kërkon mbrojtje të veçantë ligjore për fëmijët. Konventa e OKB për të Drejtat e Fëmijës (CRC) inkurajon sisteme penale që i japin përparësi rehabilitimit të të miturve dhe përdorimit të burgimit vetëm si mjeti i fundit. Projekt-Kodi duket se ecën në këtë drejtim: Ai ka një kre të posaçëm për masat edukative ndaj të miturit dhe parashikon alternativa edukuese e trajtim preferencial (Pjesa e Përgjithshme, Kreu për të miturit). Sanksionet penale ndaj të miturve mbeten më të ulëta se për të rriturit, siç kërkohet nga parimi i proporcionalitetit duke marrë parasysh moshën. Nuk u konstatua ndonjë dispozitë që të bjerë ndesh me standardet kushtetuese a ndërkombëtare për fëmijët. Përkundrazi, disa ndryshime përmirësojnë mbrojtjen: p.sh., u raportua se do të hiqet dënimi i përjetshëm për të miturit (edhe aktualisht e ndaluar) dhe do të shkurtohen afatet e parashkrimit për krimet ndaj të miturve (për të inkurajuar ndjekjen e tyre). E vetmja gjë që duhet siguruar është që përdorimi i masave ndëshkuese ndaj të miturve të jetë vërtet mjeti i fundit – Kushtetuta (neni 54) dhe Konventa e Fëmijës kërkojnë që dënimi i fëmijëve me burgim të përdoret vetëm kur asnjë masë tjetër nuk funksionon, dhe në draft kjo duket se respektohet (për shembull, parashikohen masat alternative edukative).

Ngritja e kufirit deri në 21 vjeç (trajtim opsional si i mitur) nuk bie ndesh me asnjë normë – edhe pse mosha madhore civile është 18, ligjvënësi penal ka diskrecion të vendosë masa lehtësuese edhe për moshat pak mbi 18. Disa mund të pyesin për barazinë: një 20-vjeçar mund të trajtohet si i mitur ndërsa një 22-vjeçar jo, a është kjo e drejtë? Por vija e prerjes diku duhet vënë, dhe 21 vjeç si prag i sipërm i “rinisë” gjendet edhe në sisteme të tjera (p.sh. në sistemin italian ekziston “giovane età” deri 21 vjeç që përfshin disa lehtësira). Kushtetuta nuk e pengon këtë diferencim moshor, përsa kohë mbështetet në motive objektive (trajtimi preferencial i të rinjve është i arsyeshëm). Prandaj, në këtë aspekt draft-Kodi përputhet me Kushtetutën dhe Konventën e Fëmijës.

Përgjegjësia penale e personave juridikë: Kodi i ri vazhdon (dhe zgjeron) konceptin e përgjegjësisë penale të personave juridikë (shoqërive tregtare, organizatave, etj.) për veprat penale të kryera në emër ose në dobi të tyre nga drejtuesit ose vartësit, parim i futur në Shqipëri që me ligjin nr. 9754/2007. Kushtetuta nuk e ndalon përgjegjësinë e personave juridikë – ajo parashikon të drejta kryesisht për individët, por neni 16/2 lejon zbatimin e të drejtave dhe për personat juridikë “për aq sa përputhen me qëllimet e tyre të përgjithshme”. Disa të drejta (p.sh. e drejta për një proces të rregullt) vlejnë edhe për shoqëritë kur akuzohen penalisht. Projekt-Kodi ka ruajtur kapitullin për personat juridikë (Pjesa e Përgjithshme, Seksioni II i Kreut III). Në thelb, ai mban logjikën që një person juridik dënohet penalisht me gjobë, pezullim veprimtarie, etj., nëse është kryer një krim për llogari të tij nga organet drejtuese ose me miratimin e tyre. Kjo është në përputhje me detyrimet ndërkombëtare – p.sh. Konventa e Këshillit të Europës kundër Korrupsionit kërkon përgjegjësi të personave juridikë për korrupsion, Konventa e Palermës kundër krimit të organizuar kërkon përgjegjësi të korporatave, etj. Nuk u vu re ndonjë normë që të bie ndesh me parimin e fajësisë (personi juridik përgjigjet vetëm nëse vepra kryhet nga persona që veprojnë për të dhe vetë subjekti s’ka zbatuar detyrimet për parandalim). Projekt-Kodi madje e detajon këtë regjim në mënyrë të ngjashme me Kodin aktual. Asnjë konflikt kushtetues nuk konstatohet këtu: personat juridikë s’kanë “të drejta themelore” në kuptimin klasik që të cenoheshin, përveçse të drejtës për gjykim të drejtë. Ligji garanton se një shoqëri mund të mbajë përgjegjësi penale pa përjashtuar përgjegjësinë e personit fizik autor, çka është normale.

E vetmja gjë për t’u siguruar është se gjatë procedimit penal të personit juridik respektohen garancitë procedurale (p.sh. njoftimi, mbrojtja me avokat). Këto i rregullon Kodi i Procedurës, jo ky material. Parimi i nullum crimen sine culpa (s’ka krim pa faj) teknikisht vlen veç për individët, por jurisprudenca e ka shtrirë edhe te subjektet. Kodi e kushtëzon përgjegjësinë e shoqërisë me fajin e personave të saj – pra s’ka ndëshkim kolektiv pa përgjegjësi individuale. Në këtë aspekt, draft-Kodi nuk përbën cënim të Kushtetutës apo KEDNJ, por përkundrazi i përmbahet praktikave më të mira ndërkombëtare për të mbajtur përgjegjëse edhe entitetet kur krimet kryhen në kuadrin e veprimtarisë së tyre.

Imunitetet kushtetuese dhe gjykimi i zyrtarëve: Kushtetuta e Shqipërisë u njeh funksionarëve të lartë disa imunitete, kryesisht procedurale. P.sh., deputetët nuk mund të arrestohen, hetohen apo gjykohen pa autorizimin e Kuvendit (neni 73, me përjashtim të kapjes në flagrancë për krim të rëndë). Gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese dhe të Lartë gëzojnë imunitet për mendimet dhe vendimet e tyre. Presidenti gjatë mandatit ka imunitet nga ndjekja (përveç veprës së tradhtisë së lartë, që ndiqet me procedurë të veçantë). Këto imunitete nuk e përjashtojnë përgjegjësinë penale, por kërkojnë procedura specifike (p.sh. heqjen e imunitetit nga Parlamenti ose një autorizim). Projekt-Kodi Penal vetë nuk rregullon procedurat e imunitetit – këto i rregullon Kushtetuta dhe Kodi i Procedurës Penale. Në draft-Kod gjejmë vetëm një dispozitë në pjesën e përgjithshme, nenin 15, i cili thotë se “Përgjegjësia penale për shtetasit e huaj që kryejnë vepër penale në Shqipëri dhe që gëzojnë imunitet sipas së drejtës ndërkombëtare, zgjidhet me rrugë diplomatike.”. Kjo i referohet kryesisht diplomatëve të huaj që kanë imunitet sipas Konventës së Vjenës – pra nëse një diplomat i huaj kryen krim në Shqipëri, ai s’mund të arrestohet e gjykohet këtu, por çështja zgjidhet diplomatikisht (p.sh. shpallet non-grata, kërkohet heqja e imunitetit nga shteti i tij, etj.). Ky nen është në harmoni me detyrimet ndërkombëtare (Shqipëria s’guxon të shkelë imunitetin diplomatik) dhe s’ka konflikt me Kushtetutën.

Sa i përket imuniteteve të brendshme (të zyrtarëve tanë): Projekt-Kodi nuk i përmend, por as nuk i prek. Imuniteti i deputetëve, p.sh., do të thotë se për veprat e kryera prej tyre Kodi Penal zbatohet normalisht, por procedura e ndjekjes kërkon miratim nga Kuvendi. Kjo do të jetë çështje e Kodit të Procedurës Penale dhe Kushtetutës, jo e Kodit Penal. Asnjë nen i projekt-Kodit nuk bie ndesh me këto imunitete të sanksionuara nga Kushtetuta – nuk ka p.sh. asnjë përpjekje për t’i përjashtuar deputetët nga veprat, as për t’i trajtuar më ashpër apo më lehtë. Ajo që u kritikua nga opozita është se Kodi i ri praktikisht u jep “imunitet” zyrtarëve nëpërmjet dobësimit të disa veprave (p.sh. shpërdorimi i detyrës). Kjo e trajtuam më lart: nuk është imunitet formal kushtetues, por imunitet material – pra ligji nuk i ndjek penalisht disa sjellje abuzive. Ky është më tepër problem i politikës penale sesa konflikt me ndonjë normë kushtetuese (Kushtetuta s’thotë se “shpërdorimi i detyrës” duhet patjetër të jetë krim; por nga ana tjetër parimet e barazisë dhe sundimit të ligjit kërkojnë që korrupsioni e abuzimi të mos mbeten pa ndëshkim). Në sensin formal, projekt-Kodi respekton imunitetet: nuk parashikon ndonjë vepër penale që do t’i vendoste në akuzë drejtpërdrejt deputetët për votimet, mendimet apo veprimet brenda kompetencave (kjo do ishte anti-kushtetuese). Për shembull, nuk ka asgjë që penalizon një deputet për deklarimet e tij politike – madje neni 865 paragrafi 3 shton gjobat për shpifje ndaj zyrtarëve, por kjo s’cenon imunitetin e tyre, thjesht mbron më fort reputacionin e tyre (gjë e debatueshme, por jo konflikt kushtetues direkt).

Ekstradimi: Siç u përmend, neni 17 i draft-Kodit riformulon parimet e ekstradimit në përputhje me Kushtetutën (neni 39). Kushtetuta thotë se shtetasi shqiptar nuk mund të dëbohet nga Shqipëria; ekstradimi lejohet vetëm kur parashikohet shprehimisht në marrëveshjet ku Shqipëria është palë, dhe vetëm me vendim gjyqësor. Draft-Kodi bën jehonë pikërisht të njëjtës gjë: ekstradimi lejohet vetëm kur traktatet ndërkombëtare e parashikojnë; ndalohet nëse personi i kërkuar është shtetas shqiptar, përveç rasteve kur marrëveshja parashikon ndryshe (kjo përkon me faktin se Shqipëria p.sh. ka ratifikuar Konventën Evropiane të Ekstradimit e cila mund të lejojë ekstradimin e shtetasit me vullnetin e palëve). Gjithashtu, si Kushtetuta, edhe drafti ndalon ekstradimin për vepra politike ose ushtarake, dhe kur ka dyshim se personi mund të përndiqet në vendin kërkues për motive politike, fetare, etnike, gjinore, orientim seksual, etj. – ky është standard i Konventës Evropiane për Ekstradimin dhe i normave të refugjatëve. Pra, legjislacioni i ri i përmbahet standardeve ndërkombëtare për mos-ekstradimin kur rrezikohen të drejtat e njeriut.

Gjithashtu përcakton se ekstradimi nuk lejohet nëse personi është gjykuar nga gjykatë shqiptare për të njëjtën vepër, që lidhet me parimin ne bis in idem. Këto dispozita janë në harmoni të plotë me Kushtetutën (neni 39) dhe me KEDNJ (Protokolli 7, neni 1 dhe 2 për të drejtën e rishqyrtimit gjyqësor të masës së dëbimit). Nuk u konstatua asnjë konflikt; përkundrazi, formulimi i tyre në Kod forcon sigurinë juridike se shtetasit shqiptarë gëzojnë mbrojtjen kushtetuese kundër ekstradimit arbitrar. (Vlen të kujtojmë se Shqipëria tashmë ka detyrime ndaj BE që në të ardhmen – me aderimin në Eurojust dhe mekanizma të tjerë – mund të lëvizin drejt një regjim ekstradimi të shtetasve, siç ndodh mes vendeve të BE me urdhër-arreste evropiane. Kushtetuta jonë në 2016 shtoi një fjali që lejon ekstradimin e shtetasve shqiptarë nën marrëveshje shumëpalëshe me BE, megjithatë neni 39 i Kushtetutës aktuale duket se s’është ndryshuar plotësisht; kjo mund të hapë debat në të ardhmen, por s’është çështje e Kodit Penal drejtpërdrejt.)

Shtrirja e juridiksionit penal: Draft-Kodi në Kreun III të Pjesës së Përgjithshme flet për zbatimin e ligjit penal në hapësirë. Nga përmbajtja e indeksit, supozohet se ruhet parimi i përhershëm: ligji penal shqiptar vlen për çdo vepër të kryer në territorin e Republikës (parimi i territorialitetit), pavarësisht nga autori (neni 6 i Kodit aktual dhe me siguri i pasqyruar në nenet 11–14 të draftit). Gjithashtu, mund të ketë risi që zgjerojnë juridiksionin ekstra-territorial për disa krime: p.sh. krimet ndërkombëtare (gjenocidi, etj.) me parimin e universalitetit, ose vepra kundër shtetasve shqiptarë jashtë vendit (parimi i pasivitetit), etj. Kushtetuta në nenin 116 e 122 njeh përparësinë e së drejtës ndërkombëtare kur ajo parashikon kompetenca (p.sh. gjykata ndërkombëtare). Gjithashtu, nenet 5 e 116 pohojnë zbatimin e normave ndërkombëtare të detyrueshme. Në këtë kontekst, projekt-Kodi duket se respekton dhe zbaton këto parime: p.sh. në nenin 12 të draftit (bazuar në index) parashikohet ndjekja penale e shtetasit shqiptar për krime të caktuara jashtë vendit (parimi i personalitetit aktiv) dhe e të huajit që bën krim jashtë kundër interesave shqiptare (parimi i mbrojtjes). Këto janë standarde normale dhe s’bien ndesh me Kushtetutën – përkundrazi, i shërbejnë sovranitetit (neni 2 i Kushtetutës).

Një pikë e veçantë: neni 14 i draftit (mbase) mund të lidhet me krimet ndërkombëtare. Duke parë titujt, Titulli I i Pjesës së Posaçme janë “Krime kundër ligjit ndërkombëtar” (p.sh. gjenocidi, krimet kundër njerëzimit, krimet e luftës). Projekt-Kodi me gjasë i ka zgjeruar dhe detajuar këto krime (përfshirë ndoshta agresionin). Kjo e vë Shqipërinë në përputhje me detyrimet sipas Statutit të Romës (Gjykata Penale Ndërkombëtare) dhe të drejtës ndërkombëtare humanitare. Nuk ka kundërshti kushtetuese këtu – përkundrazi Kushtetuta, neni 116 dhe 5, kërkojnë respektimin e së drejtës ndërkombëtare të detyrueshme, ku hyjnë normat ndaj gjenocidit e krimeve kundër njerëzimit. Një dispozitë e vërejtur më herët është neni 541 i draftit, i cili thotë se nëse një krim (i parashikuar në kreun e veprave kundër drejtësisë) kryhet para Gjykatës Ndërkombëtare Penale, dënimi i parashikuar do të rritet deri në 1/3. Kjo duket pak e çuditshme, por duket se i referohet krimeve si dëshmia e rreme, pengimi i drejtësisë kur ndodh në kontekstin e procedurave të Gjykatës së Hagës – pra e bën më të rëndë veprën nëse ajo ndodh në procese ndërkombëtare. Kjo s’është tipike në legjislacionet e vendeve, por sërish nuk bie ndesh me Kushtetutën; ndoshta synon të tregojë angazhim të shtuar në bashkëpunimin me GJPN. Sidoqoftë, në aspektin e juridiksionit penal, projekt-Kodi është në linjë me kërkesat kushtetuese e ndërkombëtare, duke shtrirë mbulimin e vet sa i lejohet dhe duke respektuar kufizimet (imunitetet, ekstradimi me kushte, mos-ndjekja e personit dy herë, etj.).

Konkluzion dhe Rekomandime Kryesore

Nga analiza e mësipërme rezulton se projekt-Kodi Penal 2025, ndonëse modernizues dhe i zgjeruar në shumë drejtime, përmban disa dispozita në kundërshtim me Kushtetutën e Shqipërisë dhe me standardet bazë të të drejtave të njeriut. Konfliktet më të spikatura përfshijnë:

• Shkelje e lirive themelore (shprehjes, shtypit, informimit): Nenet 267 dhe 536 të draftit, ashtu siç formulohen, cenojnë drejtpërdrejt nenet 22 dhe 23 të Kushtetutës si dhe nenin 10 të KEDNJ, duke kriminalizuar forma të ligjshme të ushtrimit të lirisë së shtypit dhe të fjalës. Veçanërisht, neni 267 kërcënon lirinë e medias dhe sinjalizuesve – siç u argumentua, ai duhet ndryshuar rrënjësisht ose shfuqizuar, duke shtuar përjashtime për rastet e interesit publik dhe duke ulur ndjeshëm kufijtë e dënimit. Po ashtu, neni 536 duhet ripërcaktuar me termat shumë më specifikë (p.sh. të kufizohet te kërcënimi dhe korrupsioni i gjyqtarëve dhe jo të përfshijë “komentet publike” pa dallim). Ligjvënësi duhet të sigurojë që kritika e mirëfilltë gjyqësore dhe raportimi mediatik mos të kriminalizohen nën hijen e kësaj dispozite.
• Konflikti me parimin “s’ka burg për borxhin” (neni 27/3 Kushtetutë): Neni 342 i projekt-Kodit (mosplotësimi i kontratës publike) është në kolizion të hapur me Kushtetutën. Rekomandohet fort heqja e kësaj vepre nga drafti, ose transformimi i saj në kundërvajtje administrative (jo penale). Alternativisht, nëse synohet ndëshkimi i rasteve kur mosrealizimi i kontratës sjell pasoja katastrofike (p.sh. ndërprerje energjie në spitale duke rrezikuar jetë), duhet rikonceptuar si vepër penale e natyrës “shkaktim rreziku për jetën e njerëzve përmes mosveprimit me detyrim ligjor”, e jo thjesht “mosmbajtje kontrate”. Por siç qëndron, neni 342 s’mund të qëndrojë pa shkelur Kushtetutën dhe duhet eliminuar.
• Disproporcionalitet dhe paqartësi në sanksione: Një rishikim i përgjithshëm i shkallës së dënimeve është i nevojshëm. Dënimet duhen vendosur në përputhje me parimin e proporcionalitetit (neni 17 Kushtetutë) – p.sh.: ulja e kufijve maksimalë te neni 267 (burgimi të bëhet në vite njëshifrore, jo 12+), rishqyrtimi i nenit 633 për ta bërë ose vepër vetëm në rrethana shumë të veçanta ose për ta zhvendosur jashtë sferës penale, dhe harmonizimi i dënimeve për vepra të ngjashme që aktualisht duken të pabaraspeshuara. Ligjvënësi duhet të shmangë që Kodi i ri të duket si që godet më fort qytetarin e thjeshtë (p.sh. me dënime të rënda për mosbindje apo gabime minore), ndërkohë që ngre pragjet e ndëshkimit për zyrtarët (duke dekriminalizuar disa keqpërdorime të pushtetit). Kjo bie ndesh me parimin e barazisë (neni 18) dhe ul besimin në drejtësi. Proporcionaliteti në ndëshkim është një kërkesë e shtetit të së drejtës (neni 4/1 Kushtetutë – e drejta si bazë e veprimtarisë shtetërore).
• Siguria juridike dhe qartësia: Dispozitat me formulime shumë të përgjithshme duhet të rishikohen për saktësi. Aty ku është e pamundur definimi i saktë në tekstin e Kodit, mbase duhen udhëzime interpretuese. P.sh., është e këshillueshme të shtohen përkufizime në nenin 114 (ose aty rrotull) për terma si “sistem me rëndësi të veçantë publike”, “ekstremizëm i dhunshëm”, “informacion i brendshëm” (për krimet financiare), etj., ose t’u referohet ligjeve specifike në fuqi (p.sh. termi “sekret shtetëror” është i përcaktuar me ligj, dhe Kodi mund të thotë thjesht “pa autorizim të ligjshëm” dhe “në shkelje të ligjit për sekretin shtetëror”). Kjo do të rriste përputhshmërinë me kërkesën e nenit 29 Kushtetutë për lex certa.
• Respektimi i procesit të rregullt: Në zbatim, autoritetet hetimore e gjyqësore duhet të kenë parasysh se disa nene të reja (505, 506) s’duhet të përdoren për të cenuar të drejtat e mbrojtura (p.sh. t’i bëjnë presion një i dyshuari të dëshmojë kundër vetes – që sanksionohet si e ndaluar vetë në ato nene). Çdo ndjekje e mundshme e një personi p.sh. pse heshti ndaj pyetjeve të policisë duhet filtruar me kujdes: a ishte ky person i detyruar të fliste? a u paralajmërua për të drejtat? a kishte rrezik për veten e tij nga dëshmia? Organi procedues duhet të vërtetojë se asnjë rrethanë e tillë nuk e mbronte atë person nga detyrimi për të deklaruar, përpara se ta akuzojë për “refuzim”. Përndryshe, ekziston rreziku i shkeljes së nenit 32 Kushtetutë dhe 6 KEDNJ.

Përmbyllje: Projekt-Kodi Penal 2025 është një reformë e rëndësishme legjislative, por disa pjesë të tij kërkojnë ndërhyrje korrigjuese për t’u harmonizuar plotësisht me Kushtetutën e Republikës dhe standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut. Është thelbësore që ligjvënësi (Kuvendi) të adresojë këto mospërputhje përpara miratimit përfundimtar. Kjo do të shmangte konflikte të mundshme kushtetuese dhe do të siguronte që Kodi i ri t’i shërbejë vërtet forcimit të shtetit të së drejtës, mbrojtjes së të drejtave themelore dhe plotësimit të detyrimeve që Shqipëria ka ndaj standardeve evropiane e ndërkombëtare. Një Kod Penal modern nuk duhet thjesht të ashpërsojë ndëshkimet, por të jetë i drejtë, i qartë dhe në harmoni me Kushtetutën – duke ndëshkuar krimin në mënyrë efektive, pa cenuar liritë dhe të drejtat mbi të cilat ndërtohet rendi kushtetues demokratik i vendit.

Burimet:

• Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë (përditësuar) – nenet e cituara mbi liritë dhe parimet, etj.
• Projekt-Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë, 2025 (versioni final i korrikut 2025) – nenet e diskutuar dhe cituar (p.sh. nenet 267, 342, 536, 633, 505, 506, etj.).
• Komente kritike dhe analiza nga media dhe personalitete publike mbi draftin; reagime të Këshillit të Europës për çështjen e shpifjes në Shqipëri, etj.
• Konventa Evropiane e të Drejtave të Njeriut (nenet 6, 7, 10, 11, Prot.4, Prot.7) dhe praktika përkatëse (përmendur Vinter vs. UK, 2013; Sunday Times vs. UK, 1979, etj.).

(Shënim: Referencat e mësipërme shërbejnë për të mbështetur faktet dhe vlerësimet kyçe në analizë. Ato përfshijnë tekste ligjore dhe komente autoritative nga burime vendase e ndërkombëtare mbi projekt-Kodin Penal.)