Ekspertët thonë se marrëveshja e vitit 2015 frenonte më mirë ambiciet bërthamore të Iranit sesa sulmet e fundit të SHBA-së.
Ndërsa pluhuri i sulmeve ajrore amerikane ndaj objekteve bërthamore iraniane vazhdon të ulet, një pyetje qëndron pezull mbi të gjitha: Çfarë përfitoi Shtetet e Bashkuara nga braktisja e marrëveshjes bërthamore me Iranin shtatë vite më parë?
Administrata Trump këmbëngul se sulmet – duke përfshirë 14 bomba gjigante “bunker-buster” mbi tre objekte kyçe – e shkatërruan plotësisht programin bërthamor iranian. Por një vlerësim paraprak nga komuniteti amerikan i inteligjencës arriti në përfundimin se dëmi ishte i kufizuar dhe programi iranian u pengua vetëm për disa muaj. Sekretari i Mbrojtjes, Pete Hegseth, insistoi se operacioni ishte “i përsosur” dhe objekti nëntokësor në Fordow ishte vënë jashtë loje. Drejtori i CIA-s, John Ratcliffe, si dhe disa burime izraelite, pohuan se sulmet mund ta kenë zvarritur programin për disa vite.
Megjithatë, administrata Trump pranoi se nuk e di ku ndodhet gjysmë ton uranium i pasuruar në nivel të lartë që zotëron Irani. Raportet dhe imazhet satelitore sugjerojnë se ai mund të jetë zhvendosur para sulmeve. Ky uranium, i pasuruar në 60%, është shumë afër nivelit 90% që konsiderohet i përshtatshëm për armë. Askush nuk e di me siguri sa centrifuga të avancuara ka Irani, ku ndodhen apo sa të tjera mund të ndërtojë. Me fjalë të tjera, të gjitha pjesët për ndërtimin e një bombe janë ende aty – dhe tani Irani ka më shumë arsye se kurrë për t’i bashkuar.
Shtatë vjet pas tërheqjes nga marrëveshja, rezultati neto është një rritje drastike dhe e vazhdueshme e pasurimit të uraniumit nga Irani, ndjekur nga pak diplomaci e dobët dhe, në fund, sulme historike që mund ta kenë dëmtuar programin, por jo shuar plotësisht.
“Duhet të gjykojmë se ku ishim në 2018 dhe ku jemi sot. Dhe sot është shumë më e rrezikshme: Irani është më afër bombës,” tha Jon Wolfsthal, drejtor për rrezikun global në Federatën e Shkencëtarëve Amerikanë.
Sulmet amerikane, të ndërthurura me gati dy javë sulmesh më të ulëta izraelite, përmbyllën qasjen e Trump ndaj Iranit që nisi në mandatin e parë. Ai vendosi se Irani nuk mund të zotërojë as ndonjë element të një arme bërthamore, përfshirë uraniumin e pasuruar. Kjo e shtyu të largohej nga marrëveshja e vitit 2015 (JCPOA), e cila kufizonte programin iranian në këmbim të lehtësimit të sanksioneve ekonomike.
Shumë republikanë amerikanë e kritikuan marrëveshjen si tepër bujare me Iranin, e paplotë dhe me afat të kufizuar, pa adresuar programin raketor dhe ndikimin rajonal të Teheranit. Por marrëveshja, me gjithë të metat, e mbante Iranin në nivele shumë të ulëta pasurimi për përdorim civil dhe kufizonte vendosjen e centrifugave të avancuara. Më e rëndësishmja: ajo vendoste një regjim monitorimi të fortë me qasje të paprecedentë për inspektorët ndërkombëtarë. Në momentin e tërheqjes nga JCPOA në 2018, Irani e respektonte marrëveshjen.
“Tani po debatojmë nëse Fordow u dëmtua për disa javë apo muaj. Por me JCPOA, Fordow ishte neutralizuar për 15 vjet. Pra është një çështje matematikore. Zgjidhja diplomatike ishte jetëgjatë dhe e zbatueshme,” tha Ali Vaez nga International Crisis Group.
Vlerësimet për efektshmërinë e sulmeve janë të ndryshme. Agjencia Ndërkombëtare për Energjinë Atomike tha se bombardimet mund të kenë dëmtuar centrifugat në Fordow, por udhëheqësi suprem iranian, Ayatollah Khamenei, i quajti pasojat bërthamore të papërfillshme. Ndërkohë, stoku prej mbi 400 kilogramësh uranium të pasuruar në 60% mbetet i paidentifikuar – mjaftueshëm për të ndërtuar nëntë bomba.
“Nëse nuk e kemi neutralizuar atë uranium të pasuruar, atëherë kërcënimi mbetet,” tha Richard Nephew, ish-zyrtar i sigurisë kombëtare i Obamës.
Për të ndërtuar një armë më të sofistikuar, Irani duhet ta pasurojë uraniumin deri në 90%. Mënyra më e shpejtë për ta bërë këtë është përmes centrifugave të tipit IR-6 – më të avancuarat e instaluara deri më sot. Prej vitit 2021, inspektorët nuk kanë më qasje në prodhimin iranian të centrifugave, as informacion se sa ka apo mund të ndërtojë më shumë. Materialet për ndërtimin e tyre, si fibra karboni apo çelik i veçantë, me shumë gjasë janë të magazinuara diku nëntokë.
“Ka shumë gjasa që kanë ruajtur komponentë të centrifugave, dhe vetë kanë njoftuar për një objekt të ri nëntokësor,” tha Wolfsthal. “Është krejtësisht e mundur që po pasurojnë uranium dhe ne nuk e dimë.”
Kombinimi i sulmeve të SHBA-së dhe mbijetesës së pjesshme të komponentëve bërthamorë tregon se Irani mund të jetë më afër armës bërthamore se kurrë – madje më afër sesa në kohën e JCPOA, kur koha e nevojshme për ndërtimin e një bombe llogaritej rreth një vit. Komuniteti amerikan i inteligjencës konkludoi ende në mars se Irani nuk po përpiqej të ndërtonte armë, por pas fjalimit të Khameneit që përmendi “dorëzimin e Iranit”, këto llogaritje duket se kanë ndryshuar. Tani koha për ndërtimin e bombës është rrëqethshëm e shkurtër.
“Nëse Irani ka ende mbi 400 kilogramë uranium dhe centrifuga IR-6, opsioni i ndërtimit të fshehtë është më i mundshëm se kurrë,” tha Vaez.
Duke parë prapa, SHBA-ja (dhe Izraeli) ndoshta do të ishin në një pozicion më të mirë për të frenuar ambiciet iraniane nëse do të kishin ruajtur kufizimet e negociuara. Por që nga 2018 e sidomos vitet e fundit, Irani ka përfituar nga mungesa e kontrollit për të avancuar në mënyrë të pakthyeshme. Nuk ka mënyrë për t’i kthyer pas njohuritë shkencore apo centrifugat e shumta të instaluara.
“Nuk mund të thuash me ndërgjegje të pastër se jemi më mirë pa JCPOA,” tha Nephew.
Të mërkurën, Trump deklaroi se SHBA dhe Irani do të rifillonin javën tjetër bisedimet indirekte për të zgjidhur krizën bërthamore. Pesë raunde dështuan për shkak të vijave të kuqe të njohura – si e drejta e Iranit për pasurim të brendshëm – dhe i gjashti u anulua pas bombardimeve izraelite. Bisedimet e reja, sipas Vaez, janë një pranim i heshtur nga SHBA-ja se misioni nuk përfundoi me sukses.
“Nëse SHBA do ishte e sigurt se e kishte asgjësuar programin bërthamor, nuk do kishte asgjë për të negociuar. Por për shkak të pyetjeve që mbeten pezull, janë të etur të rikthehen në tryezë,” tha ai.
Ai shpreson që të dyja palët të zbutin qëndrimet: Irani të pezullojë pasurimin, dhe SHBA të mbledhë një koalicion ndërkombëtar për pasurim rajonal – që të gjithë të ruajnë fytyrën dhe të shmangin përplasjen përfundimtare.
“Mospërkimi është më i thellë se kurrë, por gjithmonë duhet krahasuar me alternativat,” tha Vaez. “Irani është shumë i brishtë – në krizë ekonomike, me mbrojtje ajrore të rrënuar dhe aleatë të dobësuar. Edhe nëse nuk i besojnë Trump-it, nuk kanë ndonjë opsion më të mirë.”
